آیا اعمال تحریم‌های بیشتر علیه صادرات نفت ایران ممکن است؟

بی بی سی فارسی ـــ امید شکری ـــ به دنبال تنش‌های اخیر خاورمیانه و حمله پهپادی و موشکی ایران به اسرائیل، دولت آمریکا و اتحادیه اروپا از اعمال تحریم‌های جدید علیه جمهوری اسلامی خبر داده‌اند. قانون‌گذاران آمریکایی به دنبال وضع تحریم‌های جدید علیه صادرات نفت ایران هستند.

در حال حاضر به رغم اعمال تحریم‌های گسترده‌ علیه صادرات نفت ایران بر سر برنامه هسته‌ای این کشور، صادرات نفتی این کشور افزایش یافته است. طبق تازه‌ترین گزارش‌ها فروش نفت ایران به چین، خریدار اصلی نفت جمهوری اسلامی ایران به بالاترین میزان خود از سال ۲۰۱۹ به این سو رسیده است.

به رغم تمایل آمریکا برای اعمال فشار بیشتر بر ایران از طریق کمتر کردن صادرات نفتی این کشور، مشخص نیست آیا واشنگتن واقعا می‌تواند تاثیر جدی بر روند خرید نفت چین از ایران بگذارد.

چین از متحدان ایران به شمار می‌رود و ایران همکاری با این کشور را از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی خود تلقی می‌کند.

اهمیت این روابط پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ و خارج کردن آمریکا از توافق هسته‌ای برجام و وضع تحریم‌های سفت و سخت به خصوص علیه صادرات نفتی بیشتر شده است.

«به صفر رساندن میزان صادرات نفت ایران» یکی از اهداف سیاست «فشار حداکثری» آقای ترامپ بود و در این دوره حجم نفت ایران در بازار جهانی تا حد قابل ملاحظه‌ای کاهش یافت. در پی وضع این تحریم‌ها چین به مشتری اصلی نفت ایران بدل شد.

طبق گزارشی که در روزنامه فایننشال تایمز منتشر شده، ایران در سه ماه نخست سال ۲۰۲۴ به طور متوسط هر روز ۱/۵۶ میلیون بشکه نفت فروخته است و بیش از ۸۰ درصد این نفت به پالایشگاه‌های «مستقل» چینی فرستاده شده است.

چین در این سال‌ها توانست نفت ایران را با تخفیف زیاد خریداری کند. در سال ۲۰۲۳ چین به عنوان بزرگترین وارد کننده نفت ایران توانست هر بشکه نفت ایران را بطور متوسط با تخفیف ۱۳ دلار وارد کند.

بر اساس اطلاعات شرکت کپلر و تحلیل همایون فلکشاهی تحلیل گر ارشد این شرکت، صادرات نفت ایران در مارس امسال به بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسید. این میزان ۲۰۰ هزار بشکه بيشتر از مدت مشابه در سال ۲۰۲۳ است.

دالغا خاتین اوغلو تحلیل ارشد حوزه انرژی ایران از جمهوری آذربایجان با اشاره به آمارها می‌گوید درآمدهای نفتی ایران به رغم افزایش ظرفیت صادرات نفت افزایش خاصی نداشته است. بر اساس گزارش گمرک ایران در سال ۱۴۰۲ ایران توانست ۳۷ میلیارد دلار نفت و مازوت صادر کند. این میزان در قیاس با سال ۱۴۰۱- ۸ درصد افزایش یافته است.

دور زدن تحریم‌ها

ایران در چهار دهه اخیر همواه با تحریم‌های متعددی روبرو بوده است و بخاطر تداوم تحریم‌ها روش‌های متعددی برای دور زدن آنها یافته است. برآوردها حاکی از آن است که در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی، ایران در حدود ۴۰۰ میلیارد دلار برای دور زدن تحریم‌ها صرف کرده است.

ایران به منظور دور زدن تحریم‌ها با تمهیداتی مانند تخلیه و بارگیری در بنادر دورافتاده، انتقال کشتی به کشتی در دریا، مخلوط کردن محصولات نفتی ایران با محصولات سایر کشورها به منظور جلوگیری از تشخیص مبدا نفت حمل شده توسط تانکرها و فروش با اسناد حاکی از مبدا عراقی محصولات نفتی، به صدور مقادیری نفت کوره و گازوئیل ادامه داده است.

فروش نفت ایران با تخفیف همواره با انتقادهای زیادی همراه بوده است؛ به‌ویژه زمانی که با ارائه تخفیف‌های قابل توجه، سعی در دور زدن تحریم‌ها داشته است.

نقش مهم چین در تداوم صادرات نفت ایران

روند صادرات نفت ایران، که در زمان اجرای برجام به سقف دو میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه رسیده بود، پس از تشدید تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، دوباره به روند نزولی بازگشت و در دوره‌ای که همه‌گیری کرونا باعث بسته شدن اقتصاد چین شده بود، به مرز صفر هم نزدیک شد. پس از پایان همه‌گیری کرونا و بازگشت چین به عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران، صادرات نفت این کشور دوباره افزایش یافت.

دکتر انس الحاجی سردبیر سایت الطاقه (انرژی) و از کارشناسان انرژی آمریکا بر این عقیده است که با توجه به تخفیف زیاد ارائه شده توسط ایران به چین و اینکه چین در بازار جهانی انرژی به دنبال منافع ملی خویش است، «دلیلی ندارد چین دنباله‌رو سیاست‌های تحریمی آمریکا علیه صادرات نفت ایران باشد» درنتیجه پکن به خرید نفت ایران ادامه می‌دهد.

دکتر وسلی هیل تحلیلگر ارشد و مدیر برنامه انرژی، توسعه، و امنیت در مرکز بین المللی مالیات و سرمایه‌گذاری در واشنگتن معتقد است که با توجه به اینکه چین شریک اقتصادی حیاتی برای ایالات متحده است و واشنگتن نمی‌تواند از روابط اقتصادی خویش با چین صرف نظر کند، جنگ تجاری بین آمریکا و چین فرصت‌هایی را برای آوردن فشار مستقیم بر چین فراهم کرده است اما این فشارها شامل تجارت نفت چین با ایران نمی‌شود.

فرناندو فریرا از گروه انرژی «رپیدین» در آمریکا هم با تأکید بر «زیرکی ایرانی‌ها در دور زدن تحریم‌ها»، اظهار داشت که دولت بایدن، اگر واقعاً به کاهش درآمد نفتی ایران علاقه‌مند است، باید تلاش کند تا روی چین متمرکز شود.

تداوم فروش نفت ایران در بازار و حوادث ژئوپلیتیکی

تأثیر بحران انرژی و دینامیک‌های ژئوپلیتیک، از جمله حمله روسیه به اوکراین منجر به ایجاد تحولات مهمی در بازار جهانی نفت شد و فروش نفت ایران در بازار خاکستری را نیز تحت تاثیر قرار داد. با وجود آمادگی‌های غرب برای اعمال تحریم‌ های جدید علیه صنعت نفت ایران، این کشور موفق به افزایش چشمگیری در صادرات نفت خود شده و آن را به بالاترین سطحش در شش سال گذشته رسانده است. این افزایش به طور اساسی به توانایی ایران در دور زدن تحریم‌ها، و عدم تداوم سیاست فشار حداکثری از سوی دولت بایدن مرتبط می‌شود.

تنش‌های ژئوپلیتیکی، به ویژه افزایش تنش بین ایران و اسرائیل در کنار تداوم تنش‌های منطقه‌ای، موجب نگرانی‌هایی درباره احتمال وقفه در تامین نفت و نوسانات قیمتی شده است. با این حال، بازارهای نفت واکنش نسبتاً آرامی نشان داده‌اند. با وجود افزایش مقاومت بازار نفت جهانی به بحران‌های ژئوپلیتیکی، آسیب‌پذیری‌ها همچنان وجود دارند و تهدیدها علیه نقاط حساس نفتی مانند تنگه هرمز و اعمال تحریم‌های جدید ممکن است روی قیمت نفت تاثیر بگذارد.

دکتر الحاجی معتقد است «رابطه مسقتیمی بین چشم پوشی دولت بایدن بر افزایش صادرات نفت ایران و قیمت نفت در بازار وجود دارد». به گفته او حمله روسیه به اوکراین باعث شد «دولت بایدن از تحریم‌های نفتی ایران چشم‌پوشی کند. ایران شروع به فروش نفت ذخیره شده در کشتی‌ها کرد و بعد از مدتی توانست ظرفیت تولید و صادرات خود را افزایش دهد».

با توجه به تداوم تحریم‌ها و در پیش بودن انتخابات ریاست جمهوری آمریکا نمی‌توان انتظار داشت توافق جدیدی بین ایران و آمریکا صورت گیرد یا برجام دوباره احیا شود. این به معنای تداوم شرایط فعلی ایران در بازار انرژی خواهد بود. با توجه به روابط تجاری و حجم تجارت پکن و واشنگتن نمی‌توان انتظار داشت که آمریکا روابط تجاری خود را با افزایش فشار بر چین برای کاهش واردات نفت ارزان ایران با چالش جدی روبرو کند.

در چنین شرایطی طبیعی است که در صورت وضع تحریم‌های جدید علیه صادرات نفت ایران توسط آمریکا صادرات نفت این کشور به چین در بازار خاکستری ادامه خواهد یافت.

چین هم در عرصه روابط بین الملل و هم در حوزه انرژی به دنبال منافع ملی خویش است و طبیعی است که بر اساس منافع ملی واردات نفت از ایران را ادامه خواهد داد. آمریکا می‌تواند نظارت دقیق‌تری بر روند اجرای تحریم‌های ایران داشته باشد اما تخصص ایران در دور زدن تحریم‌ها و رشد اقتصادی چین و در پیش بودن انتخابات ریاست جمهوری آمریکا شرایط را برای اعمال فشار بیشتر بر چین و ایران برای توقف تجارت نفت سخت‌تر می‌کند.