جعفر سپهری
«این‌جانبان ملتزم و متهعد گردیدیم که تا قوه و قدرت داریم، بر ضد انگلیسیان، که دشمن وطن و دین ناموس‌مان است، اقدام نموده برای استخلاص ایران از چنگال انگلیسیان با یکدیگر موحد بوده، همیشه با رای و رضای یکدیگر کار نموده، و در همه کار ممد و متحد با یکدیگر باشیم و خواه در جنگ و خواه در صلح، خون و جان و مال‌مان یکی بوده، و صدمه یکی را صدمه خود و خوشی یکی‌مان را خوشی همدیگر بدانیم و اگر خدای نخواسته از ما کسی برخلاف این مواد رفتار کند به لعنت خدا و رسول گرفتار باشد.» نخستین بار، مانند بسیاری دیگر از ایران، از طریق سریال به یاد ماندنی «دلیران تنگستان» با تاریخ مبارزان این بخش از خطه جنوب ایران آشنا شدم. روستایی کوچک در نزدیکی بندر بوشهر، که دلاوران تنگسیرش با نثار جان خویش، دین خود را به مام میهن ادا کردند. نقطه اوج این مبارزه، نبردهایی با رهبری رئیس‌علی دلواری بود.
رئیس‌علی، کدخدای دلوار، پیش از آغاز مبارزه علنی با اشغالگران جنوب ایران، از مبارزان مشروطه‌خواه بود و در نبرد بر علیه استبداد صغیر شرکت داشت.
در 17 مرداد ماه 1294 د ر گرماگرم نخستین جنگ جهانی، انگلیس به بهانه حضور آلمان، بندر بوشهر را اشغال کرد، که اعتراض ایران را در پی داشت و نبرد دلیران تنگستان به طور علنی آغاز شد. کنسول آلمان در بوشهر، به نام ویلهلم واسموس، به جرگه یاران رئیس‌علی درآمد و تا پایان زندگی به ایشان وفادار ماند. پس از چندین نبرد که با پیروزی ایرانیان به پایان رسید، رئیس‌علی دلواری در تاریخ دوازده شهریور 1294 ، با اصابت تیری از پشت سر، کشته شد.
البته این نخستین بار نبود که انگلیسی‌ها بوشهر را اشغال می‌کردند. بار نخست در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود، و به بهانه موضوع هرات بود که با دلاوری‌های احمدخان تنگستانی روبرو شدند.
موزه رئیس‌علی دلواری
خانه رئیس‌علی دلواری با پیشینه 110 ساله و با مساحت حدود 3750 متر در ورودی دلوار، امروزه به نام موزه رئیس‌علی دلواری، یادآوری از جان‌گذشتگی ایرانیان آزاده‌ای است که هرگز تسلط و چیرگی دشمن بر مام وطن را نپذیرفتند.
ریشه نام تنگستان و دلوار
این منطقه به دلیل وجود تَنْگه‌هایی صعب العبور در بخش ساحلی آن، تنگستان نامیده شده است. همچنین زمین‌های کشاورزی و مناطق مسکونی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا قرار دارند. به افرادی که در این منطقه در کناره ساحل نیلگون خلیج فارس زندگی می‌کنند «تنگسیر» می‌گویند. تنگسیرها در طول تاریخ همواره افرادی دلاور و میهن‌دوست بوده‌اند.
خلیج فارس گفتی کز مغاکی
به دوزخ رخنه کرد و ریخت آنجا
ز هر سو موج‌ها انگیخت چون کوه
که شد کوه از نهیبش زیر و بالا
(ملک الشعرای بهار)
به گفته مردم محلی واژه دلوار، ترکیب «دل» و «وار» به معنی «مرکز جنگ» است. گویا این کناره در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان لنگرگاه گروهی از کشتی‌های نیروی دریایی ایران بوده‌است. بازمانده دژی باستانی در بلندی معروف به قلعه‌دختر، گواه این مدعاست.
مکان‌های معروف به قلعه دختر، پلدختر، قزقلعه، بیدخت و … نیایشگاه‌های آناهیتا ایزد بانوی آبها بوده‌اند که در پس سالیان دراز با ترکیبی از نام دختر به امروز رسیده‌اند. نیایشگاه‌های آناهیتا در بیشاپور و کنگاور بهترین نمونه‌های بازمانده از این دست هستند.
همچنین گروهی دیگر از مردم هم نام کهن دلوار را دلواز به معنی دست و دلباز و بخشنده، به دلیل مهمان‌نوازی کم‌مانند مردم این منطقه می‌دانند.