محمود دهقانی ــــ
شهرستان کازرون یکی از شهرهای زیبا با پیشینه‌ای تاریخی، گل سرسبد شرق استان فارس است. نشانه‌هایی از روزگار هخامنشی و اشکانی دارد، اما شهر کهن بیشاپور را ساسانیان ساختند. از آن‌روی با آب و هوای پلیمه (معتدل) و فرهنگی ژرف، کانون سیاسی ساسانیان به ویژه در روزگار فرمانروایی شاپور یکم بود. هر چند پیشینه‌ی این شهر در روزگار شاپور یکم برجسته است، اما با رونق کاخ‌های بردک سیاه دشتستان و چرخاب هخامنشی برازجان و بندرهای کهن سیراف و ریشهر، دشت کازرون از دیرباز تفرجگاه باراندازان و بازرگانان جنوب گرم کشور بوده است.١
در روزگار کنونی مسؤولان گستره گردشگری در کازرون به دلیل ناشیگری، آن گوی دیر پای را به زمین شیراز انداخته‌اند. با ناشیگری مسؤولان شهرسازی و با کشیدن پای روستائیان سراسر استان به شیراز، مرکز استان را نیز بیغوله شهری خواهند ساخت که از نظر رشد جمعیت تنها می‌تواند خواهر دوقلوی تهران، مرکز کشور و دختر خاله‌ی شهر شانگهای در کشور چین باشد.
در پیشینه غبارگرفته روزگار یورش عرب و سقوط شهر پرآوازه «توج» یا «توز» در دشتستان جایی که امروز زیر راه سعدآباد استان بوشهر قرار دارد، مردم کازرون و سپاهیان این شهر ساسانی در یاری رساندن به شهروندان توج بی‌دریغ بودند. شهر توج با پشتیبانی مردم بسیار مذهبی زرتشتی کازرون که بزرگ‌ترین نیایشگاه را در بیشاپور داشت، در جنگ با یورش‌گران عرب دوام آورد و بر پا ایستاد اما به دنبال یورش پی در پی و ساز و برگ بی‌شمار یورش گران، سرانجام سقوط کرد.
به گواه تاریخ و با نشانه‌های کنونی در معماری و شهرسازی بیشاپور، به گونه شهر قم که جای درس و پرورش علمای شیعه امروز است، در روزگار ساسانی کازرون جایگاه بزرگی برای گردهمایی موبدان زرتشتی بود. فرا تر از دین نیاکانی و گردهمایی موبدان، مردم کازرون همچون نیاکان خود مردمی بسیار ورزش دوست بوده‌اند. بازی چوگان از دیرباز سرگرمی ورزشی و به هیجان درآوردن نه تنها شاهزاده‌های ساسانی بلکه مردم هر کوی و برزن کازرون و پیرامون آن از جمله دشت خشت و کمارج نیز بوده است.
تنگ چوگان بیشاپور میدان بازی پیشینه‌دار چوگان شهروندان روزگار ساسانی بود. نباید شک داشت که با پیشینه ورزش در شهر باستانی بیشاپور، زنان شهر نیز در گستره ورزش تلاش داشته‌اند. از سوی دیگر دختران شهر با پوشش خوشرنگ همگون با طبیعت، الهام نگارههای زیورآرایی کاخ‌ها و تالارها بودند. برخی از این نشانه‌ها بر موزائیک‌های تالار و کاخ بیشاپور در کاوش «رومن گریشمن» باستان‌شناس، زاده خارکف اوکراین، که همراه همسرش «تانیا» در ایران به سر می‌برد، هم اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.٢
موزائیک‌ها گویای برگ‌های زرین پیشینه فرهنگ زنان و دختران کازرون در روزگار ساسانی است. همراه با گل و گیاه نشان از دلبستگی ملی به محیط زیست و هنرمندی زنان دوش به دوش مردان در فرهنگ دیرپای کازرون دارد. این یادگارها نشان‌دهنده این است که زنان کازرون در نواختن موسیقی چنگ که خرک، زه‌ها و پدال‌های ساز‌هایشان روکش طلا داشت، سرآمد بودند.۳
باید به یاد داشت شاهان و شاهکان ساسانی به تمدن و شهرسازی نیز دلبستگی فراوان داشتند. به گونه شادشاپور یا قزوین، شهر شاپور یا دهدشت، شهر گندی شاپور، پیروزشاپور، شاپورخواست, و شمار بسیاری شهر و شهرک با پسوند شاپور، کازرون را نیز در روزگار ساسانی بیشاپور می‌نامیدند. از آن رو بر هر شهری که پایه گذاری می‌کردند، چون در میان آن دودمان، شاپور فراوان بود و بسیاری از درباریان این نام را برای شاهزادگان بر می‌گزیدند، بر هر شهر نو ساخته‌ای نام شاپور می‌گذاشتند. ساسانیان نه تنها در شهر و شهرسازی بلکه در فراهم نمودن تفرجگاه و شادنوشی برای عیش و نوش در هنگام جشن‌هایی از جمله نوروز و مهرگان نیز تلاش داشتند.
دره «تنگ جیز» بورکی در دشت خشت کازرون یکی از دره‌های شگرف با جویبارهای سنگی، آسیاب و آرد و نان و بر فراز کوه دژ یا به گویش کنونی مردم محلی قلعه و «باران زنی شاه‌نشین» در آنجا نشانهای پشتوانه‌داری از سازندگی و شهرسازی روزگار ساسانیان در کازرون و پیرامون آن بود که مردم شهر در هنگام نوروز شهر را به سوی کوههای سرسبز و دشت و دمن رهسپار می‌شدند.
راه مال‌رویی که از کازرون کفه کمارج به دشت خشت و به سوی دشتستان بوشهر ادامه می‌یافت، از نزدیکی‌های تفرجگاه «تنگ جیز» می‌گذشت. با گوارایی آب و فراوانی پرندگان و درختان و آهوان، شاهزاده‌های ساسانی بر سر راه خود به دشتستان و شاخاب پارس، در تنگ شاد نوش «تنگ جیز» با چهچه‌ی کبک و تیهو و هوای پلیمه به شادمانی و خوش‌گذرانی سر گرم می‌شدند.٤
سنگ نگارههای شهر شاپور کازرون نمونه بسیار ارزشمندی بر پیشینه تمدنی آبرومند در درازنای تاریخ کشور ایران است که به گفته شادروان «فرانسوا میتران» رئیس جمهورپیشین فرانسه: «پیشینه ایران به درازی پیدایش انسان است». در میان سنگ‌نگاره‌ها در سینه کوه بیشاپور کازرون، سنگ‌نگاره شاپور سوار بر اسب و «والرین» امپراتور روم زانو زده در پای اسب شاپور گویای پیشینه‌ای ژرف از فراز و فرودهای میان امپراتوری روم و ایران باستان است.
شهر بیشاپور کازرون و نیایشگاه آناهیتا با طعم و بوی معماری ایرانی رومی خود دامنه‌ی گسترده پیشینه معماری این بخش از سرزمین ما را آشکار می‌کند. نشان این طعم و بو نه تنها سنگ‌نگاره شاپور و «والرین» است، بلکه شکی نیست مهندسان و معماران برجسته راه و پل‌سازی رومی اسیر شده در جنگ ایران و روم روزگار شاپور یکم در ساختن شهر شاپور و حتا تفرجگاه‌های «تنگ جیز» بورکی به کار گرفته و دست داشته‌اند.
در ساختمان کاخ که به یادگار مانده از کاخ ویژه بود، زیباکاری‌های هنری از جمله تاق‌های کمانی و گچ‌بری‌ها و نگاره‌هایی بر ستون‌های کناری، بسیار چشم‌نواز و هنرمندانه بوده است. این‌ها همه دارای نگاره‌ی گل و گیاه بود و طبیعت پیرامون کاخ را در خود بازتاب داده است. آب و گیاه و گل و بوته و نور، نشان از دلبستگی مردم کازرون به طبیعت دارد.
در نزدیکی شهر زیبای بیشاپور، بر بلندای ٨٠٠ متری کوه در غاری تندیس بزرگی از شاپور یکم قرار دارد. این غار دارای زیباکاری‌های هنری در پیرامون تندیس بوده است که هنوز هم گوشه‌هایی از آن به چشم می‌خورد. حتا بالا رفتن از پله‌ها به سوی این غار نیز می‌تواند ارمغان سفر و خاطره برای گردشگرانی باشد که به کازرون می‌آیند.
تنگ چوگان بیشاپور نشانهای ژرف در تمدن کازرون روزگار شاپور ساسانی است. در روزگار کنونی نه تنها تمدن دیرپای این شهر با آثار برجا مانده‌ی پیش از اسلام گردشگر پذیر بوده، بلکه می‌تواند گره از مشکلات اقتصادی باز کند. هم اکنون در بزنگاه‌های تنگی که زیاده‌خواهان و زورگویان با تحریم‌های خود بر ملت بزرگ ایران تحمیل می‌کنند، باید صنعت گردشگری کازرون و شهرهای سراسر ایران را گسترش داد.
این شهر با آب و هوای پلیمه و به گفته‌ی ابن بلخی شهری که دارای، «نخل و خرما، ترنج، نارنج و لیمو، نیلوفر، نرگس، بنفشه و یاسمن، ابریشم، توت، عسل و موم»، و دارایی‌های طبیعی و آثار بازمانده از نیاکان است، می‌تواند گردشگران جنوب و سراسر کشور را بیشتر از پیش به سوی خود بکشاند. با فرهنگی ژرف از دیرباز از خود نشانه پیشرفت بر جای گذاشته که در متون تاریخی نیز جا به جا از آنها سخن به میان آمده است.
کازرون یا شهر بیشاپور دوش به دوش شهر توج، که نویسنده‌ی «حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب» از آن یاد کرده، و ابن‌بلخی نیز در فارسنامه خود از پارچه‌های گرانبهای کازرون می‌گوید، نشان از درخشش شهری دارد که شهروند آن هنوز هم در گستره بازار و اقتصاد بالنده و پر تلاش است.٥
از دیدگاه پیشینه تاریخی نیز نه تنها در روزگار یورش اعراب، چون جایگاه موبدان زرتشتی بود حیات خلوت و کمک‌رسان به شهر توج بود، بلکه پس از اسلام نیز با گسترش آن از شهرهای سنی‌نشین پیشرفته تا پایان روزگار تیموریان بود. مفتی‌های مذهبی کازرون همراه با شهرهای لارستان از خبرگان روزگار دودمان تیموریان بودند. در روزگار سر برون آوردن شاه اسماعیل یکم صفوی، هر چند تا روزگار درازی کازرونی‌ها مقاومت کردند، اما سر انجام شیعه شدند.
پس از دودمان صفوی و در پایان فرمانروایی افشاریان، شهر کازرون و مردم آن از خاندان زند پشتیبانی کردند. با فروکش کردن جنگ جهانی یکم سردار دلیری چون ناصر دیوان کازرونی سر برون آورد که همچون رئیس علی دلواری با استعمارگران انگلیس نبرد نمودند. آنها در کنار رئیس علی دلواری و در سرتاسر فارس به ویژه در کفه کمارج از خود شایستگی نشان دادند.
پس از انقلاب بهمن ٥٧، شوربختانه در امور گردشگری کازرون و شهرهای پیرامون آن از جمله خشت و کنارتخته، کم‌تر کار شده و مدیریت ناتوان و سست در کارها جوانان و نخبگان کازرونی، خشتی و کنارتخته‌ای را از شهرهای خود به سوی شهرهای دیگر تارانده است. نمی‌توان شهری چون کازرون را به گونه مکه و کربلا با زوار و حاجی گردشگاه مذهبی نمود. شکی نیست که آن هم بازده اقتصادی دارد که نتیجه آن شهر زیبای مشهد است. اما شهر پر گنجایش کازرون و پیرامون آن در جا به جای خود از زاویه دیگری گردشگر پذیر بوده و دلنشین است. بازمانده‌های ساختمانی، سنگ‌نگاره‌ها، تندیس، دشت و دمن و کوههای پیرامون این شهر نیز گنجایش بسیاری برای صنعت گردشگری دارند.
نمی‌شود تنها امام‌زاده‌ها را از گردشگر پر کرد. باید تفرجگاه‌ها و موسیقی محلی و خوراک‌های بومی و فرهنگ ریشه‌دار این مرز و بوم را نیز بر سفره رنگین گردشگری کشور آورد. با این کار می‌شود از گردنه‌های سخت طاقت‌فرسای تحریم بیگانگان گذر کرد. کازرون از جمله شهرهایی است که می‌تواند در صنعت گردشگری خوش بدرخشد و برای شهروندان خود و سراسر کشور مفید باشد.
نه تنها آثار زیبای تاریخی به ویژه در گستره شهرسازی رومی ایرانی در بیشاپور کازرون، آتشکده، چهارتاقی، دژ پوسکان و شمار بسیاری آثار دیگر، بلکه دریاچه پریشان و دیدن مرغان مهاجر و نرگس‌زار فامور نیز ورق‌های زرین کارزار گردشگری برای فراهم نمودن بودجه شهر و شهرسازی و کشیدن دست بر سر و روی اقتصاد است. در صنعت گردشگری نمی‌توان هم خدا را خواست و هم خرما. گردشگر شاید از سرحد آمده باشد و در گرمی جنوب آستین کوتاه پوشید. شاید زنی با گوشه چارقدش در هنگام خشک کردن عرق پیشانی تار مویی از زیر چارقد ش بیرون زد. باید مهیا بود تا با خم و پیچ‌های خطرناک بار را به منزل رساند.
برای شهر کازرون این دیرینه دیر بنیاد، می‌بایست مسؤولانی آشنا به کار برای گذر از سخت راهه‌ها برگزید. سرگرم کردن مردم با تقسیم شهری، هنر نیست، بلکه رواج ورزش در بین جوانان هنر است تا هر گونه توفان اقتصادی از سر بگذرد. شوربختانه آن گونه که باید و شاید ورزش در میان جوانان کازرون و شهرهای پیرامون آن پیشرفتی نداشته است.
باید به تلاش بیشتر دست زد تا نه تنها در ورزش بلکه در گستره صنعت گردشگری نیز کازرون شهر شاپور یکم ساسانی، گل سرسبد و بهشت گردشگری برای گردشگران درونی و بیرونی شود.
ـــــــــــــــــــــــ
پانوشت:
برای این مطلب بسیار کوتاه نه تنها دیدار پژوهشی نگارنده از سنگ‌نگاره‌ها در تنگ چوگان و ویرانه‌ها‌ی تالار و کاخ و همچنین بررسی در موزه بیشاپور کازرون هنگام سفر به ایران، بلکه دیدار و یادداشت‌ها از موزه لوور پاریس هنگام سفر به فرانسه، همراه با نوشتار و سرچشمه‌های زیر مورد بررسی قرار گرفته شده است:
١. برای آشنایی با کاخ چرخاب براز جان نگاه کنید به مقاله علی‌اکبر سرفراز «گزارش اولین فصل از کاوش‌های کاخ چرخاب برازجان». مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر١٣٨٠. همچنین «بازیابی کاخ‌های هخامنشیان در برازجان با اتکاء به داده‌های باستان شناسی».حسن کریمیان. علی‌اکبر سرفراز. نصرالله ابراهیمی. باغ نظر، شماره چهارده، سال هفتم، تابستان ١٣٨٩، صص ٤٥ – ٥٨. در باره‌ی شهر «توج»یا «توز»: بنگرید به «دشتستان در گذر تاریخ» محمد جواد فخرائی. انتشارات نوید شیراز ١٣٨٣. همچنین برای غور رسی تاریخی نگاه کنید به کتاب جغرافیایی: «حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب» که نوشته است: «توز شهری است اندر میان دو رود (شاپور و دالکی) نهاده و مردم بسیار و توانگر و همه جامه‌های توزی ازینجا برند». این کتاب را نویسنده‌ای گمنام در سال ٣٧٢ هجری قمری نوشته و به کوشش شادروان دکتر منوچهر ستوده در کتابخانه طهوری چاپخش شده است. بنگرید به صفحه ١٣٢. در همین صفحه درباره کازرون نوشته است: «شهری است بزرگ و آبادان و با خواسته‌ی بسیار و اندر وی دو آتشکده است که آن را بزرگ دارند».
٢. هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. «رومن گریشمن». ناشر: علمی و فرهنگی. برگردان: بهرام فره‌وشی.
٣. درباره «تنگ جیز» بورکی نگاه کنید به مقاله نگارنده «جستاره‌هایی از بورکی و رویدادهای دشت خشت»، در سایت جامع شهرستانی کازرون نما «بخش‌ها». بخش خشت، ٢٣ اسفند ١٣٩٥.
٤. دانشنامه ایرانیکا. به زبان انگلیسی که ویراستار آن شادروان احسان یارشاطر استاد پیشین دانشگاه تهران و ایران‌شناس بخش تاریخ دانشگاه کلمبیا بود. درباره ساز چنگ (HARP) و تاریخ آن به چند سرچشمه اشاره دارد که یکی از آنها «اطلس سازهای موسیقی روزگار شوروی سابق مسکو سال ١٩٦٣ می‌باشد. دیگری نیز با آوردن سرچشمه‌هایی از نویسندگان و پژوهشگران گرداگرد جهان می‌تواند در راستای موسیقی پژوهی، برای دانشجویان ارزنده و مفید باشد.
٥. درباره‌ی کار و بازرگانی کازرون که پیداست از روزگار ساسانی ریشه و تا روزگار سلجوقی نیز ادامه و رونق بسزایی داشت، (ابن بلخی در «فارس نامه» از اعتماد مشتری با مغازه‌داران و بازرگانان کازرون سخن به میان می‌آورد و پیشرفت بازرگانی به ویژه در پوشاک تا روزگار ابوسعید ادامه یافته است). این خود نشان از فرهنگ بالنده‌ی ریشه‌دار کازرونی‌ها داشته چرا که از دیرباز آوردگاه علم و دانش و هنر و زیبایی بوده است. برای بازرگانان و اعتماد مردم به آنان، بنگرید به ابن بلخی، «فارس نامه»، تصحیح و تحشیه «گای لیسترانج رینولد آلن نیکلسون» انتشارات اساطیر، صص ١٤٣ -١٤٧.