زمانه – پاسداری از کرامت شهروندان بر عهده کیست؟ آیا رابطه‌ای آشکار وجود ندارد میان دو شیوه رفتار: رفتار حکومت با شهروندانش و رفتار با همان شهروندان در سفارتخانهها و یا خارج از مرزها. قاعده نیست، اما واقعیتی را بیان می‌کنیم اگر بگوییم شیوه رفتار با ما در خارج تداوم شیوه رفتار با ما در داخل است. یک داستان تکراری، آشنا و تلخ، روایت ویزا گرفتن ایرانیان است. گرفتن ویزا برای اکثر ایرانیان تجربه‌ای تلخ است: پر دردسر، هزینه‌بر، و چه بسا همراه با ناکامی. در این گزارش از تجربه شهروندان ایرانی که در پی گرفتن ویزای شنگن بوده‌اند، می‌گوییم؛ تجربه گرفتن ویزای کشورهای آمریکای شمالی (کانادا و آمریکا) البته داستان دیگری است که در این گزارش به آن پرداخته نشده است. «از ساعت ۲ و نیم یا سه صبح در صف بودیم که مدارکمان را تحویل دهیم، صف طولانی بود و بسیار شلوغ، پیرمردی بود ۷۰ و اندی ساله، با کت و شلوار قهوه‌ای کمرنگ، لاغر و با پشتی خمیده، او از ساعت ۳ صبح در صف بود، حوالی ساعت ۸ و نیم یا ۹ آقایی آلمانی آمد و جلوی در ایستاد، در میان شلوغی و ازدحام و سر و صدا پیرمرد جلو رفت و مدارکش را دو دستی به سمت آقای آلمانی برد و با زبان انگلیسی مودبانه از او سوالی پرسید. مسئول آلمانی سفارت مدارک را از دست این پیرمرد گرفت و پرت کرد روی زمین. آن روز- مثل بقیه روزها- جلوی سفارت بسیار شلوغ بود و همه عصبی بودند از جمله آقای آلمانی. مسئول سفارت گفت، جواب سوال نمی‌دم و مدارک را پرت کرد روی زمین.»
این روایتی است که امید از ۷ سال پیش و زمانی‌که برای دریافت ویزای تحصیلی آلمان در همان صف ایستاده بوده تعریف می‌کند، از آن روزها و داستان رفتار تحقیرآمیز و برخوردهای ناشایست مسئولان سفارت‌های به‌ویژه اروپایی با متقاضیان دریافت ویزا بسیار است.یک هنرمند: «رفتار سفارت‌ها بسیار توهین آمیز و بد است، تازه ما هنرمندها را تحویل می‌گیرند، چون سفارت‌ها اگر بخش فرهنگی داشته باشد می‌روند و از طریق آن بخش ویزا می‌گیرند و بخش فرهنگی اغلب ما را می‌شناسند، اما در کل به غایت افتضاح است و توی صف با مرد و زن و پیر و جوان رفتارهای بد می‌شود.»
یک هنرمند که حدود سه سال پیش از طرف «انستیتیو گوته» برای برنامه‌ای هنری به برلین دعوت شده بود در گفت‌وگویی با زمانه از آنچه در سفارت آلمان بر او گذشت میگوید:«حدود دو یا سه سال پیش یک برنامه‌ای انستیتو گوته در آلمان داشت که می‌خواست ۱۰ یا ۱۵ هنرمند ایرانی را به برلین دعوت کند که فقط بیایند برلین، کار خاصی هم نکنند. فقط بروند موزه‌ها و گالری‌ها را ببینند، به استودیو هنرمندها بروند و صحبت کنند و ارتباط برقرار کنند. من هم جزو این فهرست بودم، در نتیجه به من زنگ زدند و دعوتنامه فرستادند که برویم سفارت. دعوتنامه از طرف خود سفارت آلمان در ایران بود، اغلب ما هنرمندانی جوان بودیم، یک زمستانی بود همه رفتیم و گفتیم وقت سفارت داریم. دو ساعت توی سرما پشت در ایستادیم و بعد رفتیم تو و مدارک را نشان دادیم. به من که رسید یک خانمی بود (من پاسپورتم را سال پیش از آن تمدید کرده بودم و چهار سال هم زمان داشت)، گفت عکست قدیمی است و شروع کرد به ایراد گرفتن، اطرافم را نگاه کردم همه باجه‌ها شروع کردند به ایراد گرفتن، اینجا بود که ما ناراحت شدیم و گفتیم پاسپورت‌هایمان را بدهید نمی‌خواهیم اصلا. خودتان دعوتنامه داده‌اید. من و چند نفر آمدیم بیرون، چند نفری ماندند. فردای آن روز یک آقای آلمانی از بخش فرهنگی سفارت آلمان به من زنگ زد و عذرخواهی که اینها اشتباه کرده‌اند. ما هم گفتیم که بابا جان، شما خودتان دعوت کرده‌اید این چه رفتاری است. گفت، نه من می‌خواهم با شما ناهار بخورم. من گفتم وقت ندارم. گفت پس لطفا بیا قهوه بخوریم، من رفتم و گفت آنها را توبیخ کرده‌ام. من هم گفتم نمی‌آیم. هم‌زمان بنگلادش هم دعوت بودم و گفتم ترجیح می‌دهم بروم بنگلادش. و من نرفتم. اما بقیه بچه‌های گروه رفتند.»
این هنرمند میگوید: «رفتار سفارت‌ها بسیار توهین آمیز و بد است، تازه ما هنرمندها را تحویل می‌گیرند، چون سفارت‌ها اگر بخش فرهنگی داشته باشد می‌روند و از طریق آن بخش ویزا می‌گیرند و بخش فرهنگی اغلب ما را می‌شناسند، اما در کل به غایت افتضاح است و توی صف با مرد و زن و پیر و جوان رفتارهای بد می‌شود.»
او میگوید این موردی است که ما آرتیست‌ها خیلی در موردش حرف می‌زنیم، من واقعا دوست دارم بدانم چرا؟ چرا رفتار اینها در سفارت این جوری است؟ چرا طلبکارند؟ اصلا باید تا حدی به رواشناسی و فرهنگ آشنایی داشته باشند، یک هوش و ذکاوتی داشته باشند. مردم را ببیند و مدارکشان را چک کنند، آخر همه که نمی‌خواهند بروند و بماند.»
مؤسسه‌های خصوصی خدمات ویزا
این روزها دیگر کسی مانند قبل به سفارت نمی‌رود و از صف‌های خیابانی خبری نیست. سفارتخانهها چندی است که گرفتن ویزا را برون‌سپاری کرده‌اند. از مسئولیت خود می‌کاهند و لابد سود اقتصادی هم می‌برند.
به نوشته وب سایت سفارت آلمان کارها به دفتر «ویزا متریک تهران» واقع در خیابان خالد اسلامبولی برون‌سپاری شده، در سایت سفارت آلمان در مورد «ویزا متریک» نوشته شده است:
«سفارت آلمان در جهت مشتری‌مدارتر شدن روند درخواست ویزای شنگن برای اقامت کوتاه مدت تا ۹۰ روز در آلمان (ویزای شنگن)، با شرکت خدماتی ویزامتریک (شرکت رهیاب گذر آرتا) همکاری می‌کند. متقاضایان می‌توانند به ازای مبلغی که پرداخت می‌کنند درخواست ویزای خود را ارائه دهند و این درخواست‌ها سپس بمنظور بررسی و تصمیم‌گیری در اختیار نمایندگی خارجی مربوطه (سفارت یا کنسولگری) قرار می‌گیرند.»
چنانچه در سایت سفارت آلمان آمده، این مرکز تحت نظارت سفارت آلمان در تهران قرار دارد و سفارت بدون هماهنگی و در هر زمانی می‌تواند آن را مورد بررسی و بازدید قرار دهد. همچنین بررسی و تصمیم‌گیری درخصوص درخواستهای ارائه شده به مرکز پذیرش درخواست ویزای ویزامتریک انحصاراً بر عهده‌ی سفارت آلمان در تهران است و این شرکت خدماتی از تصمیمی که برای هر درخواست ویزا اتخاذ می‌شود و همچنین از دلایل اتخاذ آن مطلع نمی‌شود.
یک تجربه
فریبرز رییس‌دانا – فریبرز رئیس دانا، اقتصاددان سرشناس ایرانی، چندی پیش در یادداشتی در سایت خبری «اخبار روز» شرح حضورش در یکی از این دفاتر که به نظر می رسد دفتر «ویزا متریک تهران» باشد و در بهمن ماه ۱٣۹۷ اتفاق افتاده را نوشت.
در این یادداشت می‌خوانیم: «در همان طبقه‌ی هم‌کف که باید به نوبت می‌نشستیم به مسئول مربوطه حضور خود را اعلام کردیم و ناگهان خانمی آلمانی که به فارسی حرف می‌زد از راه رسید و با تندی و پرخاش و رفتاری اهانت‌آمیز گفت: من به شما نوبت و اجازه نمی‌دهم. او از سرزمین گوته آمده بود، که ادیبی توانمند و عاشق حافظ بود، و من از سرزمین حافظ. اما در شگفتم که آن خانم چرا به جای این همه فرهنگ و ارزش ادبی در کشور ما لهجه و رفتار نزدیک به لومپن‌ها را فرا گرفته بود. بله او حرف خود گفت و رفت و ما هاج و واج ماندیم.» سفارت آلمان به درخواست زمانه برای مصاحبه یا ارائه توضیحی در مورد این مسائل و ادعاهایی که مطرح شده پاسخی نداد.
شرح مفصل این داستان را می‌توانید در سایت اخبار روز بخوانید. در نهایت این اقتصاددان ایرانی از رفتن به آلمان که به گفته او با دعوت کننده‌هایی از دانشگاه آزاد برلین، انجمن‌های فرهنگی و حزب چپ آلمان بوده منصرف می‌شود.
مشکل با سفارت آلمان و درخواست ویزا از این کشور تنها منحصر به برخورد‌ها نمی‌شود، زمان انتظار طولانی برای ویزاهای غیر شنگن، اتهام فساد مالی و سودجویی آژانس‌های مسافرتی، کلاهبرداران و واسطه‌ها، هزینه نسبتا هنگفت دریافت ویزا، ابهام در ارائه دلیل برای رد درخواست ویزا همه از شکایت‌هایی است که متقاضیان ویزا از سفارت آلمان در سال‌های اخیر داشته‌اند.
سفارت آلمان به درخواست زمانه برای مصاحبه یا ارائه توضیحی در مورد این مسائل و ادعاهایی که مطرح شده پاسخی نداد.
به عنوان نمونه: ویزای آلمان
در وب سایت سفارت آلمان آمده است که «در حال حاضر به دلیل تقاضای بسیار بالا در سفارت آلمان در تهران شرایط بسیار سختی برای گرفتن وقت درخواست روادید وجود دارد.»
اما نحوه کار سفارت آلمان در تهران چگونه است؟ شخصی که با نحوه کار این سفارت آشنایی دارد در گفت‌وگویی با زمانه در این رابطه توضیحاتی داد:
«ویزاهای توریستی اکنون تغییر کرده و همه به شرکت ویزا متریک سپرده شده و دیگر از آن صف‌های طولانی در سرما و گرما خبری نیست، محیط نسبتا بزرگ است و تا حدی کرامت انسانی مراجعه کنندگان در نظر گرفته شده است. البته این فقط مختص ویزاهای توریستی و کوتاه مدت است برای ویزاهای بلند مدت از جمله دانشجویی یا پیوست خانوادگی وضعیت به صورت دیگری است که پس از تماس با سفارت در خواست وقت ملاقات می‌شود که این قرار ملاقات‌ها تا مواردی تا یک سال و بیشتر هم طول کشیده به طوری که برخی دانشجوها اول درخواست وقت ویزا می‌کنند بعد اسمشان را در کلاس زبان می‌نویسند.»
او میگوید آن صف طولانی معروف جلوی سفارت در موارد بسیاری مربوط به درخواست اطلاعات بود که بدرستی این مرحله حذف شده است. البته صف طولانی دیگری هم بود برای تائید مدارک که از آن هم دیگر خبری نیست.
در حال حاضر مشکل عمده متقاضیان ویزای آلمان مدت زمان طولانی انتظار و رد درخواست ویزاهای توریستی است.
این فرد مطلع به زمانه گفت، برای ویزای بازدید پدر و مادر (در صورت درست و کامل بودن مدارک) معمولا این دست ویزاها را رد نمی‌کنند، زیرا نهایتا اگر این ویزاها را رد کنند از طریق دادگاه قابل پی‌گیری است و همیشه دادگاه مسائل انسان‌دوستانه از جمله دیدار فرزندان و نوه‌ها را در نظر می‌گیرد.
به گفته او اما ویزای بستگان درجه دو و آشنایان روند دیگری را طی می‌کند و مستلزم اثبات این مسئله است که در ایران ریشه‌ای (کار، خانواده و وابستگی) دارید که نشان دهد که پس از سفر به ایران باز می‌گردید و تقاضای پناهندگی نمی‌کنید.
او میگوید، در بسیاری موارد ویزای کسانی‌که وابستگی کافی نداشته‌اند رد نشده و به نظر می‌آید شانس هم گاهی دخیل باشد، البته سفارت آلمان (و دیگر سفارت‌ها) یک تعداد مشخصی ویزای توریستی می‌توانند در ماه صادر کنند و اگر میزان درخواست زیاد باشد احتمال رد شدن ویزا زیادتر می‌شود.
به گفته این فرد مطلع اگر مدارک کامل باشد و تمام شرایط مورد نظر سفارتخانه را داشته باشد، احتمال گرفتن ویزای آلمان زیاد است، چون بر روی این مسایل نظارتی وجود دارد و می‌تواند در صورت شکایت به دادگاه هم کشیده شود.
آمارهای رسمی نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۷ سفارت آلمان در تهران ۵۸۱۰۴ درخواست ویزا داشته که از این تعداد ۴۱۳ درخواست پس‌گرفته شده، ۴۹۷۳۳ ویزا صادر شده و ۷۹۵۸ ویزا رد شده، به عبارتی ۱۳، ۷ درصد از درخواستهای ویزا رد شده است. و این در حالی است که در سال ۲۰۱۸ سفارت آلمان در تهران ۴۲۷۶۴ ویزای شنگن صادر کرده است. همه کنسولگری‌های آلمان درکشورهای مختلف سال ۲۰۱۸ مجموعاً ۲۴۲۴۲۸۷ درخواست ویزا را بررسی کرده‌اند که از این تعداد ۲۴۱۷۹۶ ویزا رد شده‌اند. جدول زیر تعداد ویزای ملی (ویزای غیر شنگنی که دارندگان آن اصولاً پس از ورود به آلمان آن را به اقامت تبدیل می‌کنند.) صادر شده در سال ۲۰۱۸ در کنسولگری تهران را نشان می‌دهد.
سوداگران ویزا، اقامت و وقت سفارت
عمر داستان گرفتن ویزا، اجازه اقامت، ویزای کار و تحصیلی و کارت سبز آمریکا به ازای پول هم سن انقلاب ۵۷ است.
طی این چهار دهه از دوستان و آشنایان شنیده‌ایم و یا در خبرها داستان سودجویانی خوانده‌ایم که با دریافت مبلغی هنگفت قول ویزای کاری یا اقامت در کشورهای اروپایی را می‌دهند، یکی از موارد آن همین اواخر بود که در اصفهان پلیس فتا شخصی را به همین اتهام دستگیر کرده، این فرد که در شبکه اجتماعی تلگرام تبلیغ اخذ ویزا، اقامت و کار در کشور آلمان را می‌کرد حدود ۶۰ میلیون ریال کلاهبرداری کرده و سپس کانال خود را حذف کرده بود.
میترا، زن جوانی است که میلیون‌ها تومان خرج کرده تا ویزای شنگن بگیرد اما موفق نشده است. میترا به زمانه گفت: «من اول دنبال ویزای هلند بودم، آقایی که به من گفته بود برایم در قبال پنج میلیون تومان ویزا می‌گیرد بعد از چند هفته گفت هلند نمی‌شود بیا برایت از اسپانیا اقدام کنم. مدارکم را به اسپانیایی ترجمه کردم و ظرف یک هفته برایم وقت گرفت، بعد از دو-سه هفته درخواست ویزایم رد شد، در ورقه کتبی که به من داده شد آمده بود که مدارکت جوری نیست که بدانیم بر می‌گردی.»
میترا ۲۰۰ یورو به سفارت داده بود که ۲۵ یوروی آن را پس گرفت، اما ۵ میلیون تومانی که به واسطه داده بود هیچ‌گاه برنگشت.
بازار دلالی برای وقت سفارت و یا وعده‌های ویزای تضمینی بسیار متنوع و همراه با کلک‌های نادر است. واسطه‌ها از هر دری وارد می‌شوند: از راه موسسه‌های آموزش زبان و آژانس‌های مسافرتی گرفته تا حتی دفاتر وکالت و دارالترجمه‌ها.
امیرپویان رفیعی‌شاد، رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی استان تهران به خبرگزاری ایسنا گفته است دلال‌ها و واسطه‌ها در تجارت آزاد ویزا فعال هستند و دفاتری با پوشش غیررسمی «وکلای مهاجرت» وارد حوزه خرید و فروش ویزا شده‌اند.
یک مطلع حوزه گردشگری در ایران در رابطه با داستان دلالان ویزا به زمانه گفت از آنجا که گذرنامه ایرانی چندان گذرنامه مطلوبی (معتبری) برای گرفتن ویزای شنگن نیست و گرفتن این ویزا با پاسپورت ایرانی از اغلب دیگر پاسپورت‌ها دشوارتر است وضعیت پیچیده‌‍‌ای پیش آمده که در آن دلال‌های ایرانی و دلال‌های سفارتی از آب گل آلود ماهی می‌گیرند.سفارت اسپانیا در تهران در پاسخ به ایمیل زمانه برای درخواست مصاحبه یا انتشار توضیحی درباره برخی مسائل مطرح شده حول این سفارت نوشت:« متاسفانه ما نمی‌توانیم دعوت محبت آمیز شما را بپذیریم، زیرا دادن این اطلاعات قانون حفاظت از داده‌های اروپایی و اسپانیایی را نقض خواهد کرد.»
این فرد مطلع افزود: «ما چند نوع دلال داریم، یکی کارمندان داخل سفارت هستند که ما معمولا آنها را نمی‌بنیم و مخفی کار می‌کنند، یک دسته دوستان و آشنایان اینها هستند که این افراد مرئی‌تر هستند و می‌توانیم پیدایشان کنیم و در حوزه‌های مختلف دلالی می‌کنند. یکی از این حوزه‌ها گرفتن وقت سفارت است، حوزه دیگر گرفتن ویزای تضمینی است که در این قسمت دلالان ایرانی کمی قوی‌تر هستند تا دلالان سفارتی و به نظر من قسمت اعظم آن کلاهبرداری است.»
او میگوید: «داستان سنگ مفت، گنجشک مفت است، می‌گویند با هزار یورو یا بیشتر برایت ویزای فلان کشور را می‌گیرم اگر طرف ویزا گرفت میگوید کار من بوده و پولش را طلب می‌کند، اگر نه که هیچ.»
کلاهبرداران گاه در این میان سودهای هنگفتی می‌برند. یکی از خوانندگان زمانه به ما گفت که سوداگری از مادرش که در تلاش برای گرفتن ویزای اروپا بوده تا او را ببیند چندین هزار یورو برای گرفتن ویزای تضمینی طلب کرده اما مادرش بعد از تحقیق بیشتر متوجه می‌شود که این فرد کلاهبرداری با سابقه است.
این خواننده زمانه به ما گفت در حال حاضر از فردی در تهران خبر دارد که میگوید با ۵۰۰ یورو ویزای اسپانیا می‌گیرد و مدعی است داخل سفارت هم رابطه دارد.
سفارت اسپانیا در تهران در پاسخ به ایمیل زمانه برای درخواست مصاحبه یا انتشار توضیحی درباره برخی مسائل مطرح شده حول این سفارت نوشت: «متاسفانه ما نمی‌توانیم دعوت محبت آمیز شما را بپذیریم، زیرا دادن این اطلاعات قانون حفاظت از داده‌های اروپایی و اسپانیایی را نقض خواهد کرد.»
میترا، زن جوانی است که میلیون‌ها تومان خرج کرده تا ویزای شنگن بگیرد اما موفق نشده است. میترا به زمانه گفت: «من اول دنبال ویزای هلند بودم، آقایی که به من گفته بود برایم در قبال پنج میلیون تومان ویزا می‌گیرد بعد از چند هفته گفت هلند نمی‌شود بیا برایت از اسپانیا اقدام کنم. مدارکم را به اسپانیایی ترجمه کردم و ظرف هفته برایم وقت گرفت، بعد از دو-سه هفته درخواست ویزایم رد شد، در ورقه کتبی که به من داده شد آمده بود که مدارکت جوری نیست که بدانیم بر می‌گردی.»
سال ۲۰۱۰ هفته‌نامه اشپیگل از تحقیقات دولت آلمان در رابطه با اتهام دریافت رشوه توسط برخی سفارت‌های این کشور برای صدور ویزای مسافرت به اتحادیه اروپا خبر داد. بر اساس این گزارش این اتهام علیه کارمندان برخی سفارت‌ها در آفریقا، آمریکای جنوبی و جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی سابق مطرح شده بود و وزیر امور خارجه وقت هم بخشی از این گزارش را تایید کرده بود. در این گزارش آمده بود که افرادی که به گرفتن رشوه متهم شده‌اند از دیپلمات‌های آلمانی نیستند بلکه همگی از افرادی بودند که به صورت محلی به استخدام سفارت‌ها درآمده بودند.
به نوشته همین رسانه سال ۲۰۱۸ نیز دادستان برلین در زمینه اتهام رشوه‌خواری در نمایندگی‌های آلمان در تهران و بیروت یک رشته تحقیق قضایی را آغاز کرد. بر اساس این اتهام افراد متقاضی توانسته بودند با پرداخت هزاران یورو، از سفارتخانههای آلمان در تهران و بیروت ویزا دریافت کنند.
اواسط خردادماه امسال اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران در بخشنامه‌ای اعلام کرد: تبلیغ برای اخذ ویزای تضمینی غیرقانونی است.
در این بخشنامه آمده بود: «تعهد ویزای تضمینی کشورها از جمله کانادا، استرالیا و حوزه شنگن، «غیرقانونی» بوده و این امر صرفاً با هدف سوء استفاده مالی توسط برخی افراد سودجو صورت می‌گیرد»
اما همچنان این تبلیغ‌ها چه به صورت کانال‌های تلگرامی و در شبکه‌های اجتماعی و چه به صورت زیر میزی توسط برخی آژانس‌های مسافرتی ادامه دارد.
رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی استان تهران مدعی است، افرادی که در حوزه ویزا فروشی مشغول‌اند بیشتر نقش دلال و یا واسطه را دارند و غالبا آژانس مسافرتی نیستند بلکه اصطلاحا سرپایی کار می‌کنند، یعنی مکان و فضای مشخصی ندارند و یا دفاتر غیررسمی هستند که تحت پوشش وکلای بین‌المللی مهاجرت درحال انجام این کار هستند.
به گفته فرد مطلع با مسائل گردشگری در ایران، این شرایط با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی فعلی همچنان ادامه خواهد یافت، زیرا بسیاری از این وضعیت نفع می‌برند.
او افزود: این شرایط در شان یک مسافر ایرانی نیست و باید فکری به حال آن شود.
هزینه‌های هنگفت برای هیچ
ثنا هفت سال است که با همسرش به سوئد مهاجرت کرده اما در طول این هفت همسرش هرگز موفق به دیدن خانواده‌اش نشده، زیرا هر بار که پدر و مادرش درخواست ویزا داده‌اند از سوی سفارت رد شده است با همان بهانه همیشگی: «مطمئن نیستیم که برگردید.» ثنا میگوید: «خانواده همسرم اینقدر بضاعت مالی ندارند که به کشورهای همسایه سفر کنند و هزینه‌های هتل را بپردازند ضمن اینکه در اینصورت همسرم هم مجبور به سفر می‌شود و هماهنگ کردن تعطیلی‌ها و زمان سفر بسیار مشکل می‌شود و همه‌ی هزینه‌ها چند برابر می‌شود.»
ثنا به زمانه میگوید:
«حدس و گمان‌های سفارت خانواده‌ها را از هم جدا کرده و بندهای عاطفی را بریده. به چه جرمی حق دیدن خانواده‌هایمان از ما گرفته شده؟ سوئد به ما اقامت داده ولی ما را در زندان دیگری گرفتار کرده. زندان محرومیت از دیدار خانواده. با خودم فکر می‌کنم اگر در سال بتوانم فقط یکبار آن هم به مدت یک هفته مادرم را ببینم تا وقتی زنده است در بهترین حالتش پنج ماه وقت دارم با او باشم.»
گرفتن ویزا چه هزینه‌هایی دارد؟ در سایت سفارت آلمان در تهران در مورد هزینه وقت ملاقات از طریق ویزا متریک چنین آمده، ویزای نرمال ۱۹۰ هزار تومان برای وقت ملاقات، ویزای وی آی پی- ۶۰۰هزار تومان.
اما این تنها اول راه است: هزینه‌های ترجمه مدارک، بیمه مسافرتی و گاه پیش قرارداد تور را هم باید به این هزینه‌ها اضافه کرد.
از سفارت ایتالیا نیز طی ایمیلی در مورد مسائل مطرح شده از جمله احتمال رشوه و سودجویی واسطه‌ها، هزینه‌های هنگفتی که متقاضیان می‌پردازند و ابهام در مورد دلیل رد تقاضای ویزا، در خواست توضیح و یا مصاحبه کردیم. روبرتو تارادی، رئیس هیات کنسولی در پاسخ ایمیل زمانه نوشت که در حال حاضر سفارت ترجیح می‌دهد در مورد مسایل مطرح شده اظهار نظری نکند.
یکی از خوانندگان زمانه که خانمی ۳۵ ساله و کارمند است، در مورد هزینه‌هایی که برای ویزای هلند پرداخته میگوید: «۵ میلیون تومان پیش قرارداد تور مسافرتی، ۲ میلیون تومان هزینه ترجمه مدارک و ۶۰۰هزار تومان بیمه مسافرتی پرداختم.» حاصل چه شد؟ درخواست ویزای او رد شد.
حسین۴۱ ساله و کارمند دولت است، او تصمیم داشت به ایتالیا برود. حسین که از طریق یک شرکت درخواست ویزا داده به زمانه گفت: «شرکت برایم وقت وی آی پی گرفت و از من بابت کار مزد خودش حدود ۳ میلیون گرفت که معادل ۲۵۰ یورو بود و شرکت کارگزار سفارت ایتالیا واقع در ولنجک هم از من ۱۲۵ یورو گرفت.»
پاسخ به تقاضای ویزای حسین منفی بود؛ دلیل :«عدم اطمینان به قصد شما از ترک خاک کشورهای شنگن».
قسمت عمده وجوهی که از متقاضیان ویزا دریافت می‌شود، حتی در صورت عدم صدور ویزا هرگز به آنها بازگردانده نمی‌شود.
از سفارت ایتالیا نیز طی ایمیلی در مورد مسائل مطرح شده از جمله احتمال رشوه و سودجویی واسطه‌ها، هزینه‌های هنگفتی که متقاضیان می‌پردازند و ابهام در مورد دلیل رد تقاضای ویزا، در خواست توضیح و یا مصاحبه کردیم. روبرتو تارادی، رئیس هیات کنسولی در پاسخ ایمیل زمانه نوشت که در حال حاضر سفارت ترجیح می‌دهد در مورد مسایل مطرح شده اظهار نظری نکند.
ناآشنایی برخی از متقاضیان با روند قانونی
اما تنها دلیل رد ویزا در سفارتخانهها عدم اطمینان سفارتخانه از عدم بازگشت مسافر ایرانی، اعمال سلیقه‌ها و برخوردهای غیرشفاف نیست. نقص مدارک و بی توجهی به روند درخواست ویزا و طی نکردن روال مورد نظر از جمله دلایلی است که باعث می‌شوند حتی افراد واجد تمام شرایط پاسخ منفی بگیرند. حتی در مواردی دارالترجمه‌ها مدارک را دقیق و مطابق با اصل ترجمه نمی‌کنند و عدم تطابق در مدارک سبب رد ردخواست می‌شود.
زهرا که در سوئد زندگی می‌کند در گفت‌وگویی با زمانه از تجربه برادرش میگوید: «تقاضای ویزای برادرم دو سال پیش رد شد، این بار تصمیم گرفتم که نامه اعتراض را خودم بنویسم. مدارک برادرم نقص داشت، کامل بر اساس نقص مدارک نامه دادم و اعتراض کردم. برادرم مدارکش را تکمیل کرد، به شکایت رسیدگی شد و ظرف یک هفته ویزایش آمد.»
زهرا میگوید: «اعتراض را به سفارت سوئد در تهران دادیم، برخی از متقاضیان مدارک را خیلی‌ها ناقص می‌دهند و براساس روتین پیش نمی‌روند. البته در اغلب موارد، دلیل رد تقاضا ثابت است، اینکه برای سفارت مسجل نشده که بر می‌گردند بنابراین وابستگی اقتصادی دلیل بسیار مهمی است.»
پاسخی از یک سفارت
زمانه از سفارتخانههای شش کشور اروپایی در تهران درخواست مصاحبه کرد تا در مورد قضیه رد ویزای ایرانیان با وجود پرداخت هزینه‌های هنگفت، ابهام در ارائه دلیل رد ویزا، سودجویی شرکت‌های واسطه و دلالان، اتهام دریافت رشوه و زمان انتظار طولانی، سوالات خوانندگان زمانه را مطرح کند، از میان این شش سفارت، سفارت‌های آلمان، فرانسه و هلند پاسخی به درخواست زمانه ندادند. سفارت‌های اسپانیا و ایتالیا در خواست مصاحبه را رد کردند و تنها سفارت سوئد به سئوالات ما پاسخ داد.
سفارت سوئد در تهران
سفارت سوئد در مورد ابهام در صدور و رد تقاضای ویزا به زمانه گفت این سفارت هر فرم تقاضای ویزا را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌دهد، معیار سفارت مجموعه قوانین شنگن و رسوم قضایی دادگاه‌ها است.
این سفارت در پاسخ به پیشنهادی که از سوی خوانندگان مطرح شده بود که چرا برای بازگشت خانواده‌ها در ازای صدور ویزا تضمینی گرفته نمی‌شود تا خانواده‌ها هم بتوانند عزیزانشان را ملاقات کنند، گفت که در قوانین سوئد “تضمین بازگشت” پیش بینی نشده است.
به گفته سفارت سوئد در تهران تعداد رد تقاضای ویزای سوئد امسال افزایش داشته است. در مورد دلیل این افزایش سفارتخانه باز هم به قوانین شنگن و عرف دادگاه‌ها استناد کرد. با وجود این، سفارت سوئد در تهران میگوید که افرادی که تقاضایشان رد شده می‌توانند شکایت کنند. مرجع رسیدگی به این شکایت دادگاه مهاجرت و دادگاه تجدید نظر مهاجرت است.
سال ۲۰۱۸ سفارت سوئد در تهران ۲۰۰۰ مورد تقاضای تجدید نظر در زمینه رد ویزا دریافت کرده و به گفته این سفارت احتمالا در سال ۲۰۱۹ نیز تعداد موارد تقاضای تجدید نظر همین تعداد خواهد بود.
سفارت سوئد همچنین گفت که در زمینه شرکت‌های واسطه و سودجویان همواره و همچنین در وب سایت خود هشدار داده و این سفارت با هیچ افراد یا سازمان‌هایی در خارج از سفارت برای دریافت خدمات در قبال پول کاری ندارد و تنها مبلغی که افراد باید به سفارت بپردازند هزینه فرم درخواست است.
چه باید کرد؟
تحریم‌ها، بحران اقتصادی، تعداد زیاد متقاضیان، سود جویی، نا آشنایی با روند درخواست، مدارک ناقص و آنها که می‌روند و باز نمی‌گردند همه بخش‌هایی از داستان دشوار درخواست ویزای ایرانیان از کشورهای اروپایی است، اخیرا کشور پرتغال صدور ویزا برای ایرانیان را به طور موقت متوقف کرد و دلیل آن را یک تصمیم امنیتی عنوان کرد. با این اوصاف به نظر میرسد چشم انداز روشنی برای حل این داستان ویزا وجود ندارد.
فریبرز رئیس دانا: «دستگاه دیپلماسی دولت، ضابطه‌های خبری را که با قدرت سیاسی و اقتصادی درآمیخته است رعایت می‌کند و بر آن اساس سخت هم می‌گیرد و پافشاری هم دارد. اما پای ضابطه‌ی حقوق ملت در میان نیست چون این حقوق در خیلی جاها و در خیلی از موارد ـ و به تعبیری از اساس در همه جا ـ نادیده گرفته شده است و حق اعتراض هم با سرکوب رو به رو شده است. پس راهی نیست جز آن که راه مردم توسط خود مردم شناسایی و پیموده شود. مسیری و باریکه‌ای از این راه، افشای انوع فشارها از سوی سفارتخانهها است و مقاومت در برابر رفتار اهانت آمیز آنان.»
ناصرالدین علی تقویان، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مدرس دانشگاه در سال‌های اخیر دو بار از سفارت‌های دو کشور اروپایی عضو شنگن برای شرکت در کنفرانس‌های علمی درخواست ویزا کرده که هر دو بار درخواستش رد شده است. به گفته آقای تقویان عمده‌ترین و مهم‌ترین دلیل گویا «فقدان بستگی اجتماعی داخل ایران و احتمال عدم بازگشت به ایران و احتمال بالای مهاجرت غیرقانونی به اروپا» بود.
آنچه در جریان درخواست ویزا بر آقای تقویان گذشته کمابیش شبیه داستان صدها هزار ایرانی دیگری است که سالانه این راه را طی می‌کنند.
او در ایمیلی به زمانه نوشت: «به نظر میرسد در شرایط کنونی سیاسی و بین‌المللی ایران، کسانی از انزوای بین‌المللی ایران و تحریم‌ها بیشترین زیان را متحمل می‌شوند که کمترین وابستگی سیاسی به حاکمیت را دارند یا از توان مالی کمی برای راه‌های دیگر اخذ ویزا برخوردارند.»
فریبرز رئیس دانا که پیشتر شرح آخرین تجربه او با سفارت آلمان رفت، معتقد است که کلید حل این مشکل در دست خود شهروندان ایران است، او در در پایان مطلبش در اخبار روز نوشت:
«دستگاه دیپلماسی دولت، ضابطه‌های خبری را که با قدرت سیاسی و اقتصادی درآمیخته است رعایت می‌کند و بر آن اساس سخت هم می‌گیرد و پافشاری هم دارد. اما پای ضابطه‌ی حقوق ملت در میان نیست چون این حقوق در خیلی جاها و در خیلی از موارد ـ و به تعبیری از اساس در همه جا ـ نادیده گرفته شده است و حق اعتراض هم با سرکوب رو به رو شده است. پس راهی نیست جز آن که راه مردم توسط خود مردم شناسایی و پیموده شود. مسیری و باریکه‌ای از این راه، افشای نوع فشارها از سوی سفارتخانهها است و مقاومت در برابر رفتار اهانت آمیز آنان.»