جعفر سپهری
… من اونتاش گال، آجرهای زرین را حکاکی کردم. من در اینجا این جایگاه را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود…
متن کتیبه چُغازَنبیل
در حدود سال‌های 3200 پیش از میلاد، تمدنی از کنفدراسیون شهر-کشورها در جنوب‌غربی ایران شکل گرفت که تأثیر چشمگیر و انکارناپذیری بر تمدن جهان گذاشت. سرزمین ایلام (عیلام). عیلامیان باستان سرزمین خود را هتامتی به معنی «سرزمین خدا» می‌نامیدند. در کتیبه‌های سومری، این سرزمین را آلام، آلامو یا آلامتو خوانده‌اند که معنی آن کوهستان برآمدن خورشید و یا «خورشیدکوه» است.
این تمدن سرانجام، پس از یورش‌های ویرانگر آشوریان و نابودی شهرها، در اتحادیه کشورهای مشترک‌المنافعی که کشور بزرگ ایران در زمان هخامنشیان را ساختند قرار گرفت، هرچند استقلال داخلی خود تحت عنوان پادشاهی ایلمیایی را تا پایان دوران اشکانی حفظ نمود. کنفـدراسیـونی که اتحادیه ایلام را در هزاره سوم پیـش از میلاد تشکیل می‌داد، شامل ایالت‌های سوزیان یا شوشان (دشت‌های شمال‌غرب خوزستان)، لیان (بوشهر)، ماداکتو (مهرگانگزگ ساسانی – درهشهر استان ایلام کنونی)، آوان (دشـت‌های شمـال‌شـرق خوزستـان)، سیمـاش (منطقه بختیاری)، انشان یا انزان (جلگه مرودشت فارس)، آیاپیر یا آیاتُم (ایذه کنونی) هیدالو یا هیدالی (شرق خوزستان تا فهلیان کهگیلویه) و ….. بوده است.
زیگورات چُغازَنبیل
در سال 1270 پیش از میلاد مهمترین شهر این مجموعه دوراونتاش نام داشت. شهر نغمه‌های موسیقی. این شهر به دلیل زیگوراتی که به گفته بسیاری از دانشمندان نخستین نیایشگاه مجتمع در ایران است از
دیگر شهرهای ایلامی متمایز شده بود.
زیگورات‌ها بناهای خشتی توپری بوده‌اند که همانند پلکان ساخته می‌شدند. موقعیت قرارگیری آنها به شکلی طراحی می‌شده که چهار گوشه آنها کمابیش رو به چهار جهت اصلی باشند. بیشتر آنها ۳، ۵ یا ۷ طبقه بوده و از رنگ سیاه در طبقه پایین به رنگ زرین در بالاترین طبقه می‌رسیدند. بر روی بدنه زیگورات‌ها معمولاً نوشته‌هایی برای شناساندن ساختار، بازگویی علت ساخت و بنیان‌گذار و سازنده آن حک می‌شده است. زیگورات مشهور دیگر، تپه سیلک کاشان است. زیگورات‌ها برای مردم آسیای غربی، اهمیتی همانند اهرام برای مصریان داشته است.
اونتاش گال (اونتاش ناپیریشا) پادشاه بزرگ ایلام باستان دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است. هرچند که این شهر بیشتر مرکزی سیاسی بود تا دینی. ساختار چُغازنبیل در میانه این شهر واقع شده و بلندترین بخش آن است. نیایشگاه زیگورات برای ستایش ایزدبانو اینشوشیناک، الهه نگهبان شهر باستانی شوش، ساخته شده است. هدف اونتاش گال به بیانی گردآوری خدایان شهرهای گوناگون ایلام زیر یک پرچم و ایجاد اتحادی ناگسستنی میان ایشان بوده است. این شهر در سال 260 پیش از میلاد و در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال ویران گردید.
این سازه در ۱۹۷۹ نخستین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. این ساختار به عنوان «نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن‌آوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد» و «نمونه‌ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تاثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده است» در جامعه جهانی دارای ارزش استثنائی است. زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک دیوار مقدس قرار گرفته‌اند که گیرشمن برای این حریم واژه یونانی «تمنوس» را به کار برده است.
زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز، بنای مربعی با حیاط مرکزی بود که نقشه‌ی آن به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن شباهت داشت. در حدود سال ۱۲۵۰ ق.م. اونتاش ناپیریشا مصمم می‌شود نیایشگاه‌های یک طبقه‌ی نخستین را به زیگوراتی عظیم و برافراشته در ۵ طبقه تبدیل کند تا چون کوهی مقدس در جلگه‌ی شوش خودنمایی کند. زیگورات ۵ طبقه داشت و به صورت هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شد. بر بالای آن، معبد کوچکی که ایلامی‌ها به آن «کوکونو» می‌گفتند ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام، ناپیریشا و اینشوشینک اختصاص داشت.زیر بنای چغازنبیل دو برابر یک زمین فوتبال است.
دستگاه تصفیه آب چُغازَنبیل
آبرسانی به چغازنبیل یكی از شگفتی‌های این نیایشگاه باستانی است. رود دز از نزدیكی چغازنبیل می‌گذرد ولی به دلیل اینكه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین‌تری از سطح دشت است، امكان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت آبراهه‌ای به طول 45 كیلومتر را می‌دهد تا آب رود كرخه را كه هم سطح زمین چغازنبیل بوده، به آنجا برسانند. این آب پس از اینكه از هفت‌تپه می‌گذشت به چغازنبیل می‌رسید ولی به دلیل اینكه آب كرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل‌آلود می‌شده است، آب را در حوضچه‌های ته‌نشینی بزرگ و كوچكی می‌ریخته‌اند و با گذر از تنبوشه‌ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، آب را تصفیه كرده و گِل آنرا جدا می‌كردند. این کهن‌ترین تصفیه خانه‌های آب ایران و شاید جهان، است.
یورش تازیان و نابودی تمدن ایلام
«… تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم، و در مدت یک ماه و یک روز کشور ایلام را با همه پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را از چارپایان و گوسپند، و نیز از نغمه‌های موسیقی بی‌بهره ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان اجازه دادم که آن را فرو گیرند …»
(کتیبه آشور بانیپال)
در سال ۶۴۰ ق. م. آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور، ایلام را تصرف و مردم ایلام را کشتار و دولت ایلام را نابود کرد. تمدن دیرینه ایلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومری‌ها، اَکَدیها، بابلیها و آشوریها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار ناپدید گردید. بازمانده این تمدن به اتحادیه کشورهای ایرانی پیوست تا در دوره‌های شکوهمند تاریخی، به عنوان استان خود مختار الیمیایی راه‌های دریایی ابریشم، ادویه و بُخور را به جهان باستان معرفی کند.