دکتر یوسف جلالی ـــ
یکی از عواقب ناخواسته جنگ‌افروزی روسیه در اوکراین، اجماع سیاسی اتحادیه اروپا و بزرگ‌ترین کشور اقتصادی آن آلمان، جهت کاهش سوخت فسیلی، و انتقال هر چه سریع‌تر به انرژی‌های تجدیدپذیر است.
به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، مجموع بودجه انرژی پاک دول جهان در عرض ۵ ماه اخیر ۵۰درصد افزایش یافته و بالغ بر 710 میلیارد دلار شده است. بیش از نیمی از این بودجه که متعلق به دول اقتصادی پیشرفته جهان است، در سال جاری هزینه خواهد شد که کشورهای مربوطه را در راستای هدف انتشار صفر خالص کربن تا سال ۲۰۵۰ قرار می‌دهد.
اخبار درون اقلیم (Inside Climate News) می‌نویسد اولاف شولز صدراعظم دولت چپ میانه آلمان به پارلمان گفت: «خط مشی انرژی، بخشی از سیاست امنیت ملی ما، و توسعه هر چه سریع تر انرژی‌های تجدیدپذیر جزو اهداف اولیه ما است… دستیابی به شرایط خنثی اقلیمی تا سال ۲۰۴۵ برای ما حائز اهمیت فراوان است».
شرایط خنثی اقلیمی یا انتشار صفر خالص کربن، مربوط به میزانی از انتشار کربن (گازهای گلخانه‌ای) از کلیه فعالیت‌های اقتصادی کشور است، که کمتر از میزان جذب کربن توسط پدیده‌های طبیعی، از جمله فرایند فتوسنتز مناطق سبز باشد.
طبق اخبار انرژی پاک (Clean Energy Wire) روسیه با تولید 11درصد از سوخت فسیلی جهان، حدود ۱۵درصد از صادرات جهانی سوخت فسیلی را تامین می‌کند که شامل 26درصد گاز طبیعی، 11درصد نفت، و 18درصد زغال سنگ است.
این در حالی است که به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، در نتیجه اجرای برنامه ترخیص تدریجی نفت خام از منابع رزرو اورژانس کشورهای عضو این آژانس به میزان 120میلیون بشکه در سال جاری، پیش بینی می‌شود میزان فروش نفت خام روسیه که در حال حاضر تا 700هزار بشکه در روز کاهش یافته است، در نیمه دوم سال جاری به 3میلیون بشکه در روز تقلیل یابد.
البته، هم‌زمان با کاهش فروش نفت خام روسیه، در اثر افزایش بی‌سابقه قیمت سوخت‌های فسیلی، احتمالاً درآمد صندوق جنگ روسیه از این تجارت نه تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش چشمگیر نیز داشته است. به علاوه، گشایش بازار غیر دلار نفتی، به ویژه با خریداران مشتاقی مانند چین و هندوستان که در پی معاملات خاص می‌باشند نیز بودجه جنگ‌افروزی روسیه را تقویت می‌کند.
در واقع، چنانچه بی‌طرفانه نظر کنیم، کلیه کشورها و شرکت‌های تولید سوخت‌های فسیلی در سراسر جهان، با کمال شوق در حال بهره‌برداری‌های میلیارد دلاری از این بازار آشفته‌ای که از جنگ روسیه و ویرانی اوکراین نصیب‌شان نموده، هستند. این نیز جزیی از «هزینه‌های خارجی» بر دوش اقشار کم درآمد جوامع جهانی است که در محاسبات اقتصادی مربوط به توسعه سوخت‌های فسیلی در نظر گرفته نمی‌شود. پر واضح است که ویرانی‌های این جنگ منحصر به افزایش قیمت سوخت فسیلی نمی‌شود. از یک طرف رنج و عذاب مردم اوکراین که گرفتار در این جنگ هستند، و از طرف دیگر سوء استفاده کلان تولید کنندگان سوخت‌های فسیلی در سراسر جهان، صحنه‌ای زشت و رقت بار از شرایط امروز دنیا را ترسیم می‌کند.
کشورهای اروپایی شدیدا متکی به واردات سوخت‌های فسیلی از روسیه هستند. در مجموع، 27 کشور اتحادیه اروپا حدود یک سوم کل سوخت فسیلی مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند. حتی آلمان که از دهه 2000 خط مشی مشوق‌های نوآورانه جهت توسعه انرژی پاک را پی ریزی نمود، سال گذشته حدود ۳۵درصد از نیاز نفتی و ۵۵درصد از نیاز گاز طبیعی خود را از روسیه فراهم کرد.
ائتلاف با سبزها
در پی اتحاد مجدد آلمان شرقی و غربی در سال 1990، دو حزب سبز از این دو کشور با هم ادغام شدند، و سپس در سال 1993 با پیوند دیگری با گروه زیست محیطی «آلیانس 90»، اکنون حزب سبزهای آلمان را نمایندگی می‌کنند. در حال حاضر این حزب دارای جوان‌ترین و بالاترین رشد در میزان عضویت در آلمان است. توده جوان این حزب با مواضع اساساً ضد جنگ و حمایت از محیط زیست، خواستار راه‌حل‌های مؤثر رادیکال و سریع است. از رهبران حزب سبزها، آنالنا بائرباک اکنون برای اولین بار وزیر امور خارجه زن در آلمان، و رابرت‌هابک، معاون صدراعظم و وزیر اقتصاد و حفاظت اقلیم، هم‌زمان با بحران همه‌گیری کووید در داخل کشور، و غرش طبل جنگ اوکراین در خارج، به صدارت رسیدند. پسوند «حفاظت اقلیم”» عمداً به اسم وزارت اقتصاد اضافه شد تا این دولت تنظیم قوانین انرژی‌های تجدیدپذیر را رهبری کند.
حزب سبزها با وجود مواضع شدیداً ضد تسلیحاتی، در نتیجه موافقت با افزایش بودجه دفاع ملی به میزان 100میلیارد یورو در دولت ائتلافی، که تغییری بی‌سابقه در سیاست دفاعی آلمان از زمان جنگ جهانی دوم به شمار می‌رود، در واقع انعطاف‌پذیری قابل توجهی از خود نشان داد، و با ارسال تسلیحات دفاعی به اوکراین نیز موافقت نمود.
با صدارت وزرای امور خارجه، و اقتصاد و حفاظت اقلیم، دو رهبر احتمالی جدید سبزها، یکی امید نوری پور، کارشناس سیاست خارجی، ۴۶ ساله، متولد تهران که در نوجوانی به آلمان مهاجرت نمود، و اکنون مدت ۱۵ سال نماینده منتخب از شهر فرانکفورت، پایتخت بانکی آلمان در پارلمان فدرال (بوندشتاگ) بوده، و در سپتامبر سال گذشته مجددا به سادگی انتخاب گردید، است. وی با خط مشی عملگرا و غیر ایدالیستی (realpolitik)، نمایندگی نسل قبلی سبزها را عهده دار است.
رهبر احتمالی دیگر، خانم ریکاردا لنگ، 28 ساله، سخنگوی خط مشی زنان از نسل جدید فمنیست‌ها است که کاملاً در جناح چپ حزب سبزها قرار دارد، و اعضاء بسیار جوان حزب را نمایندگی می‌کند. اما، هدف دستیابی به انتشار صفر خالص کربن تا سال ۲۰۴۵ که توسط دولت مرکل تصویب گردید، اکنون با برنامه حذف هر چه سریع‌تر واردات سوخت فسیلی از روسیه، با چالش‌های بزرگی روبرو است.
در حالی که اولاف شولز، مجوز بهره‌برداری از لوله گاز نورد استریم 2، که بیش از 6 ماه پیش تکمیل شد، و قرار بود لوله اصلی گاز رسانی از روسیه به آلمان باشد، را نپذیرفت. اما سایر خطوط نفت و گاز روسیه فعلاً در حال بهره‌برداری می‌باشند.
شولز همچنین در برابر درخواست پایان فوری واردات گاز روسیه مقاومت کرد و می‌گوید چنین اقدامی«اگر یک شبه انجام شود، آلمان و کل اروپا را در رکود اقتصادی عمیق فرو خواهد برد». از طرفی وزیر امور خارجه آلمان اعلام کرد تا پایان سال جاری واردات نفت و زغال سنگ از روسیه متوقف خواهد شد.
برنامه اقلیمی دولت آلمان، فعلاً مبنی بر حذف تقریباً کامل سوخت‌های فسیلی در تولید برق کشور تا سال ۲۰۳۵ است. در کشوری که سال گذشته ۴۳درصد تولید برق آن از سوخت فسیلی (۱۵درصد گاز طبیعی و 28درصد زغال سنگ) تأمین شد، و تا پایان امسال نیز سه نیروگاه هسته‌ای باقیمانده آن، که 12درصد برق کشور را تولید می‌کنند، تعطیل خواهند شد، دستیابی به این هدف نیز چالش دشواری است.
پس از فاجعه نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در ژاپن در سال 2011، دولت وقت آلمان نهایتاً تصمیم به حذف تدریجی انرژی هسته‌ای گرفت. در حال حاضر، ادامه استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای باقیمانده نیز امکان‌پذیر نیست، زیرا مستلزم بازسازی گسترده و زمان‌بر، و هزینه‌های سنگین خواهد بود.
در واقع، جنگ اوکراین نگرانی آلمان در مورد ایمنی انرژی هسته‌ای را تشدید نمود. نیروهای روسی در اوکراین به مدت یک ماه محل فاجعه نیروگاه چرنوبیل را اشغال کردند، و با احداث پناهگاه در محوطه اطراف نیروگاه، شدیداً به مواد رادیواکتیو آلوده شدند. این نظامیان همچنین سامانه‌های ایمنی و خنک‌کننده سه راکتور اتمی ذوب نشده را نیز قطع کردند، که اگر کارکنان نگهداری نیروگاه سریعاً به بازسازی آن اقدام نمی‌نمودند، می‌توانست مجدداً به ذوب هسته‌ای و آلودگی کشورهای همجوار به مواد رادیو اکتیو بیانجامد.
افزایش موقت زغال سنگ
دو سال پیش دولت آلمان طرحی را برای تعطیل نمودن کامل نیروگاه‌های زغال سوز تا سال 2038 تصویب نمود. این طرح شامل پرداخت یارانه به ساکنین مناطق مربوطه و کارگران و شرکت‌های زغال سنگ است. سپس حزب سبزها طی کارزاری اعلام کردند که حذف نیروگاه‌های زغال سوز می‌باید تا سال 2030 تکمیل گردد، که اکنون جزو اهداف دولت فعلی قرار گرفته است.
در نتیجه شرایط بالا، ادامه کار نیروگاه‌های زغال سوز جهت جبران کمبود برق، حداقل به مدت کوتاه ضروری خواهد بود. احتمالا برخی از کارخانه‌ها و نیروگاه‌های زغال سوز که به عنوان رزرو غیر فعال هستند، چند سالی مجددا به فعالیت ادامه خواهند داد. ساشا مولر ـ‌کراینر، مدیر گروه زیست محیطی Deutsche Umwelthilfe می‌گوید به شرطی که دولت پایبند به تعطیلی کلیه نیروگاه‌های زغال سوز طبق برنامه تا سال 2030 باشد، افزایش موقت استفاده از زغال سنگ قابل قبول خواهد بود.
چالش دوگانه
داده‌های «اخبار انرژی پاک» در زمینه تولید برق نشان می‌دهد، آلمان در بازه سال‌های 2000 تا 2020، استفاده از انرژی‌های پاک را به میزان ۶۲۵درصد افزایش داده، و استفاده از انرژی هسته‌ای و زغال سنگ را هر یک حدود ۵۰درصد نیز کاهش داده، اما استفاده از گاز طبیعی را به میزان ۱۹۰درصدافزایش داده است.
چالش بزرگ‌‌تر آلمان، جایگزینی گاز روسیه در مصارف گرمایش ساختمان‌ها و نیاز صنعتی است. با وجود سهم ۴۴درصدی انرژی پاک در سامانه تولید برق آلمان، فقط ۱۶درصد از کل نیاز انرژی کشور، شامل بخش حمل و نقل، گرمایش ساختمان‌ها و مصارف صنعتی توسط انرژی‌های پاک تأمین می‌شود.
کارشناسان می‌گویند با توسعه انرژی پاک و مشوق‌های استفاده از خودروهای برقی یا بدون آلودگی، بخش‌های تولید نیرو، و حمل و نقل را می‌توان سریعاً در عرض چندین سال از سوخت فسیلی مستقل نمود. به گزارش رسانه قناری (Canary Media) در نتیجه پیشرفت‌های فن‌آوری و تولید رو به انبوه سامانه‌های خورشیدی، نرخ استفاده از انرژی خورشیدی در دهه اخیر به میزان ۸۹درصد کاهش یافته است.
ارزان‌ترین انرژی کلان به گزارش بلومبرگ، انرژی‌های پاک بادی و خورشیدی با نرخ تولید بین 30-۵۰ دلار در مگاوات ساعت برق است، در حالی که نرخ تولید انرژی هسته‌ای 80 دلار در مگاوات ساعت برآورد می‌شود.
برخلاف نیروگاه‌های فسیلی یا هسته‌ای، نیروگاه‌های بادی و خورشیدی مستلزم مکان‌یابی ویژه و منابع طبیعی کلان نیستند و در اکثر مناطق قابل احداث می‌باشند. با این حال، کاهش سوخت فسیلی در زمینه گرمایش اماکن و مصارف صنعتی چالش کلانی است. پژوهشگران و سیاست‌گذاران غالباً گزینه انرژی ژئوترمال، و پمپ‌های حرارتی را برای تهویه ساختمان‌ها، و استفاده از گاز هیدروژن سبز را برای مصارف صنعتی توصیه می‌کنند. به گزارش اخبار درون اقلیم، نیکوس تسافوس از «برنامه امنیت انرژی و تغییرات اقلیمی» در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی در واشنگتن می‌گوید: «احتمالاً تهویه ساختمان‌ها مشکل‌ترین بخش جایگزینی انرژی را تشکیل می‌دهد، زیرا استفاده از پمپ‌های حرارتی مستلزم بازسازی و مقاوم سازی منازل و ساختمان‌های تجاری است که اقدامی زمان‌بر می‌باشد.»
برخی از کارشناسان نیز معتقدند کاربرد‌های مختلف انرژی در بخش‌های حمل و نقل، گرمایش ساختمان‌ها، و مصارف صنعتی را می‌توان غالباً با استفاده از نیروی برق که کلاً می‌تواند از انرژی‌های پاک تولید شود، تأمین نمود.
رهبران آلمان در حالت اضطراری کنونی، در جستجوی منابع جدید انرژی از جمله از خاورمیانه هستند، و همچنین احتمالاً در حال بررسی احداث پایانه‌های واردات گاز طبیعی مایع نیز می‌باشند، که می‌تواند مواجه با مخالفت گروه‌های زیست محیطی شود. در هر حال احداث پایانه گاز طبیعی مایع، و تأسیسات تبدیل آن از مایع به گاز، در کم تر از 6 یا 7 سال بعید به نظر می‌رسد.
با این حال نظرسنجی‌های گسترده نشان می‌دهد که افکار عمومی آلمان حاکی از رضایت از عملکرد دولت شولز، به نحوی شایسته، حتی در مواجهه با چالش‌های غیر منتظره بوده است. برنامه اقلیم و انرژی پاک آلمان، برای ایالات متحده نیز می‌تواند قابل تأمل باشد، زیرا سامانه اقتصادی عظیم هر دو کشور بر پایه صنایع سنگین و سوخت فسیلی بنا شده است. به گزارش اخبار درون اقلیم، تسافوس می‌گوید: «در اروپا همسویی اجتماعی و سیاسی بیشتری در جهت کربن‌زدایی وجود دارد، و برنامه‌ها و خط‌مشی‌های بسیار توسعه یافته‌تری تدوین شده است. در مقایسه، لوایح اقلیم در ایالات متحده همچنان به شدت سیاسی‌زده هستند، و انگیزه غالب در کنگره آمریکا در جهت افزایش سوخت‌های فسیلی است.»