بهرام گرامی ـــ
اذا تَغَرّد عَن ذی‌الاراک طائِرُ خَیر
فَلا تَفَرّد عَن روضِها اَنینُ حَمامی
(حافظ به‌تصحیح پرویز ناتل خانلری، غزل 460)
آنگاه که از (درخت) اراک مرغ فرخنده آواز سردهد،
مباد که از مرغزارهای آنجا آواز کبوتر من بدور باشد.
(ترجمۀ محمد رضا شفیعی کدکنی)
درخت یا درختچۀ اراک از جنس Salvadora و گونۀ persica متعلّق به خانوادۀ Salvadoraceae یا تیرۀ چوج است که در عربی شجرة السواک و در انگلیسی toothbrush tree یا miswak tree نامیده می‌شود. نام گونۀ این درخت، پِرسیکا، ظاهراً بر خاستگاه آن در ایران دلالت دارد، امّا دلیلی بر درستی آن در دست نیست. این گیاه به‌طور خودرو در جنوب غرب آسیا، به ویژه شبه‌جزیرۀ عربستان، و شمال آفریقا می‌روید و چون در برابر شوری خاک بسیار مقاوم است، می‌تواند برای اصلاح اراضی شور مورد استفاده قرار گیرد. درخت اراک در زمرۀ درختان بی‌باروبر و کم‌ارزش به‌شمار می‌آید. در مرزبان‌نامه آمده: «تا بدانی که زهر و تریاک هر دو از یک معدن می‌آید و سنبل و اراک هر دو از یک مَنبت [رویشگاه] می‌روید،» با دو بیت از سنایی و ابوالفَرَج رونی با مضمون بی‌قدر و قیمتی درخت اراک:
پاک نآید ز مردم بی‌باک
عود نآید ز دود چوبِ اراک
تا به بوی و به طعم در عالم
خوش و زفت اوفتند عود و اراک
زفت = صمغ گیاهی برای مداوای بیماری‌های پوستی.
گفته می‌شود خمط در آیۀ 16 سورۀ 34/سبأ، در مورد قوم سبا در جنوب عربستان، در اشاره به همین درخت یا میوۀ نارس و بی‌قدر آن است. امروزه خمط واژۀ متروک عربی به معنای میوۀ نارس درخت اراک و چیزی با طعم تند و زننده و ناخوشایند است.
حافظ در دو بیت زیر از دو غزل ملمّع، آمیختۀ فارسی و عربی، به وادی اراک در عربستان و احتمالاً درخت اراک اشاره دارد:
“علی وادی الاراک و من علیها / وَ دَارٍ باَللوی فَوَق الرّمال” [درود بر وادی اراک باد و آنکه در آنجا نشیمن دارد و خانه‌ای که در “لوا” بر روی ریگ‌هاست.] “اذا تَغَرّد عن ذی‌الاراک طائر خیر / فَلا تَفَرَد عن روضِها اَنینُ حَمامی” [آنگاه که از (درخت) اراک مرغ فرخنده آواز سردهد، مباد که از مرغزارهای آنجا آواز کبوتر من بدور باشد.]
بیت عربی زیر از قاآنی است:
اذا اراک یغنی الفؤاد من طرب
کان حمامةٔ بأنّ علی الاراک سجوع
[آنگاه که تو را می‌بینم، قلبم از طرب ترانه‌خوان می‌شود، گویی کبوتری بر فراز درخت اراک نغمه‌خوانی می‌کند.]
از سوی دیگر، در تمدّنهای قدیم یونان و روم و مصر و نیز در میان اعراب قبل از اسلام استفاده از شاخه‌های نرم و نازک و الیافدار درخت اراک برای تمیز کردن دندان متداول بوده است. به‌نقل از لغت‌نامۀ دهخدا، از ریشۀ [ساقۀ؟] آن که چوبی و ستبر است، در قدیم برای مسواک استفاده می‌کردند. اکنون نیز در بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی کم‌وبیش همین استفاده از آن می‌شود.
به‌نقل از صیدنه “اراک درختی است که قامت او دراز است و سبز و خرّم، بسیار برگ و بسیار شاخ، و چوب او سست باشد و از وی مسواک کنند.” در چوب آن مواد مفید و ضدّمیکروبی به‌ویژه عنصر فلوراید به صورت دی فلور آپاتیت، Ca10(PO4)F2، وجود دارد که مانع خرابی دندان می‌شود. این چوب علاوه بر پاک کردن و سفید کردن دندان‌ها و تقویت لثه و خوشبویی دهان، از پوسیدگی دندان‌ها نیز جلوگیری می‌کند. خاصیت ضدّمیکربی عصارۀ گیاه مسواک با اثر محلول Chlorhexidinegluconate CHX که از موّاد مؤثّر در کنترل پوسیدگی دندان به شمار می‌رود برابری می‌کند. سازمان بهداشت جهانی در سالهای ۱۹۸۶ و 2000، ضمن تأکید بر لزوم مطالعۀ بیشتر، استفاده از چوب مسواک را برای رعایت بهداشت دهان توصیه کرده است.
استفاده از چوب درخت اراک به عنوان مسواک به پیروی از سنّت پیامبر اسلام و رعایت پاکیزگی در میان بسیاری از اعراب متداول بوده است. شیخ حسن بن طبرسی صاحب مکارم الاخلاق نقل می‌کند: “کَانَ یَستَاک بالأراکِ…” یعنی: (پیامبر) همیشه با چوب اراک مسواک می‌کردند… منافع استفاده از مسواک طبیعی چوب اراک در نوشتارهای بسیار آمده که توسط برخی پژوهندگان مرور و جمع‌آوری شده است.
در کتاب معروف الاَغانی آمده: «او شاخه‌های چوب اراک را در موسِم خود به ما هدیه می‌داد… وقتی سخن را درهم می‌کنی، گویی ماده آهویی برگ اراک در دهان می‌جود.» دیگر شاعران عرب نیز از اراک یاد کرده‌اند، با ترجمۀ بیتی از العَرجی شاعر مکّی در صدر اسلام (درگذشتۀ 120ق): «تا زمانی که صدای کبوتران در سرزمین پردرخت اراک شنیده شود و بادها درختان گز را به اهتزاز درآورند» و ترجمۀ دو بیت متوالی از شاعر متأخّر عراقی، جعفرالحلی (1277-۱۳۱۵ق): «دیگر به آوای دردناک کبوتران درخت اراک که پیش‌تر پی‌گیری می‌کردم گوش نمی‌دهم، زیرا که ناله‌های کبوتران در نظر من تریاقی نیست که برای مارگزیده سودمند باشد»، و ترجمۀ بیتی از محمد صالح الجزائری (1297-1366ق): «تا زمانی که کبوتران بر درخت اراک آواز می‌خوانند و شاخه‌های سرسبز آن خمیده می‌شوند همچنان در وفور زندگی کنید.»
دو بیت عربی زیر به نقل از بدایع الملح طرائفی خوارزمی (۵۵۵-۶۱۷ق)، به ترتیب از باب چهارم و هفتم، به درخت اراک اشاره دارد: «و اذا مررت علی الاراک فقل له / لا زلت تصقل غرب کل موشر» [هرگاه بر درخت اراک گذر کنی به او بگو: همیشه کناره‌های دندان را جلا و صیقل می‌دهی – به‌همین شیوه باش.] «یا جبل الرّحمه هل اراکا / بو هل ارای نعمان و الاراکا» اراکا جناس است با دو معنای «ببینمت»و «اراک را». [اِی کوه رحمت هیچ بُوَد که تو را بینم، وهیچ بینم نعمان را و درخت اراک را.]
خلال دندان
درخت اراک به‌فراوانی در مناطق ابها، عسیر و جیزان در عربستان سعودی و نیز در یمن، مصر علیا، صحرای سینا و سودان می‌روید. از پیامبر اسلام نقل است: «اگر برای اُمّتم دشوار نمی‌بود امر می‌کردم که هنگام نماز از خلال دندان استفاده کنند.» مسواک زدن، دندان‌ها را پاکیزه و دهان را خوش‌بو می‌کند، سردرد را تسکین می‌دهد، دهان و لثه‌ها را التیام می‌بخشد، خلط را از بین می‌برد، معده را سالم نگه می‌دارد و به هضم غذا کمک می‌کند. خلال دندان دارای الیاف نرم حاوی روغن فرّار، مادۀ صمغی، مقداری نمک معدنی و آهک اُگزالات است. از این رو می‌توان مسواک را قلم مویی ساخته شده از الیاف و مواد فوق‌الذکر دانست که می‌تواند دهان و دندان‌ها را پاکیزه نگه دارد و به‌واسطۀ داشتن مواد لخته کننده، دهان را پس از جویدن غذا پانسمان کند. به همین دلیل برخی شرکت‌های داروسازی خمیر دندان‌هایی تولید می‌کنند که در آن عصارۀ خلال دندان به‌کار رفته است.
***
هر دو واژۀ سواک و مسواک در عربی امروز به‌معنای ابزار پاک کردن دندان است. سواک در اصل چوب باریکی از درخت اراک بوده که برای تمیز کردن لای دندان‌ها به‌کار می‌رفته و به آن خلال دندان می‌گفتند و هنوز هم در بسیاری از کشورها به‌کار می‌رود. واژۀ عربی مسواک اسم آلت یا ابزار است، مانند مضراب ابزار ضربه زدن، مقراض یعنی قیچی، مکواه یعنی اُتو و منشار یعنی ارّه. مسواک در شکل امروزی آن در گذشته رایج نبوده است.
ده‌ها بیت شعر قدیم فارسی این مضمون را دارد که مسواک نیز چون خرقه و تسبیح و عصا در زمرۀ لوازم زهد بوده و زاهدانِ ریایی به رسم مألوف مسواک خود را بر دستار میزدهاند، با سه بیت از صائب، باقر کاشی و سیدای نَسَفی شاعر تاجیک:
اوّل از بدگویی مردم دهن را پاک کن
بعد از آن بر گوشۀ دستار خود مسواک زن
زاهد شده در پردۀ پندار و دگر هیچ
مسواک زده بر سر دستار و دگر هیچ
از آفت ستارۀ دُمدار الحذر
مسواک زاهد از سر و دستار میکشم
الحذر = دوری کن، بپرهیز. دستار زاهد با مسواک بر آن به ستارۀ دنبالهدار تشبیه شده و ستارۀ دُمدار یا دنبالهدار موجب فتنه و نحوست دانسته شده که اشاره به زاهد ریایی است.
بیت زیر از شیخ بهایی در نان و حلوا و سه بیت بعد از صائب مضامینی بدیع از مسواک و زاهد ریایی است:
رو بسوز این جُبّۀ ناپاک را
وین عصا و شانه و مسواک را
ز مسواک ریایی زنگ دندانم یکی صد شد
سرانگشت ندامت کاش میگردید مسواکم
خشکی زاهد به صد دریا نگردد برطرف
نیست ممکن گردد از آب دهن مسواک سبز
هیزم تر بیش ازین مفروش پیش عارفان
دست کوتاه از عصا و شانه و مسواک کن
در دو بیت متوالی زیر از بوستان سعدی استفاده از مسواک به هنگام روزه داشتن به مرده‌خواری یا غیبت کردن پشت سر مرده تشبیه شده است:
که اِی زشت‌کردار زیباسخُن
نخست آنچه گویی به مردم بکُن
نه مسواک در روزه گفتی خطاست؟
بنی‌آدمِ مرده خوردن رواست؟