بی بی سی فارسی ـــ بعد از گره زدن سبزه و خوردن کاهو سکنجبین و پختن آش‌رشته که سال‌هاست به عنوان آداب سیزده بدر شناخته می‌شوند، کم کم باید همراه داشتن کیسه زباله و تمیز کردن محل طبیعت‌گردی این روز را نیز به عنوان یکی از جدیدترین آداب این سنت قدیمی جدی بگیریم. آن هم در ایران که رتبه هفدهم تولید زباله در دنیا را در سال ۲۰۲۱ از آن خود کرده است.
از رخدادهای تصادفی جالب سیزده بدر اینکه، در سال ۲۰۲۲ سازمان ملل متحد روز ۳۰ مارس (۱۰ فروردین) را به عنوان روز بین‌المللی «زباله صفر» نامگذاری کرد تا توجه جهان را به تولید زباله و لزوم حل این مشکل جهانی جلب کند. بر اساس تصمیم سال گذشته سازمان ملل قرار شده تا کشورهای جهان تا سال ۲۰۳۰ به یک راه‌حل جهانشمول برای حل بحران تولید زباله دست پیدا کنند.
در ایران تاکنون پویش‌های مختلفی چه از سوی رسانه‌ها و چه از سوی فعالان محیط زیست پیشنهاد شده تا بر روند صعودی تولید زباله اثر بگذارد. پویش‌هایی چون «نه به ریختن زباله در روز طبیعت»، «محرم بدون زباله»، «شنبه‌های بدون پلاستیک» و مواردی از این دست.
از جمله این تلاش‌ها، شهرداری شیراز امسال برای یازدهمین سال متولی «طرح از سبزه تا کمپوست» را به اجرا گذاشته تا مانع از به زباله‌تبدیل شدن سبزه‌هایی شود که هم برای آن آب مصرف شده و هم دانه‌های مغذی خوراکی.
علاوه بر مساله تولید زباله، رفتن به دامن طبیعت فرصت مناسبی است برای یادآوری اینکه اقلیم ایران با چه بحران‌هایی روبه‌روست. مشکلات سفره‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و مدیریت منابع آب ایران از یک سو، و روند فرسایش خاک، فرونشست زمین و از بین‌رفتن عرصه‌های طبیعی به ویژه با دفن غیراصولی زباله از سوی دیگر ، وضعیت محیط زیست در ایران را به شرایطی رسانده که حل اصولی آن نه فقط به برنامه‌های کارآمد دولتی، بلکه توجه و مشارکت ملی نیاز دارد.
توصیه‌های سازمان محیط زیست
منبع تصویر،GETTY IMAGES
نگرانی از تولید زباله در سیزده بدر و رها کردن این زباله‌ها در طبیعت به شکلی است که سازمان محیط زیست به شکلی جدی در تلاش است تا این روند را تغییر دهد.
سازمان حفاظت محیط زیست ایران در اطلاعیه‌ای در آستانه روز سیزدهم فروردین سال ۱۴۰۲ که به «روز طبیعت» نامگذاری شده، ۱۰ توصیه به شهروندان کرده است. در یکی از این توصیه‌های ۱۰گانه آمده: « پس از ترک محل، زباله‌های تولید شده را جمع آوری و به نزدیکترین محل جمع آوری زباله تحویل دهید.»
علیرضا مزینانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران نیز با اشاره به اینکه توصیه می‌شود در روز ۱۳ فروردین گردشگران کیسه مخصوص جمع آوری زباله را با خود به همراه داشته باشند و در پایان روز زباله‌های تولیدی را به مکان‌های پیش‌بینی شده منتقل کنند، گفت: «نباید زباله‌های خود را در جنگل، ساحل دریا، کنار چشمه‌های آب، دره‌ها و مناطق کوهستانی رها کنیم.»
متوسط سرانه تولید زباله در تهران ۳۲۰ کیلوگرم است، در حالی که سرانه تولید زباله در جهان ۱۱۰ کیلوگرم در سال است؛ به عبارتی حدود سه برابر میزان جهانی.
ایران همچنین از نظر مدیریت پسماند در وضعیت نامناسبی است و از میان ۱۸۰ کشور رتبه ۹۷ را دارد.
در نمونه‌ای دیگر از توصیه‌های مدیران محیط زیست، رضا زمانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان، خواستار پرهیز از به کار بردن ظروف یکبار مصرف و پلاستیکی در روز طبیعت شده‌است.
خاطره تلخ سراوان
منبع تصویر،ROKNA
یکی از پرترددترین نقاط ایران در نوروز، نوارساحلی دریای خزر به ویژه استان گیلان است. امسال تا یازدهم فروردین دو میلیون و ۷۰۰ هزار تردد در گیلان ثبت‌شده و به گفته مدیرکل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای گیلان یک میلیون و ۵۰۰ خودرو در این مدت وارد این استان شدند. اما این ترددها چه ربطی به سیزده بدر دارد؟
موضوع به یکی از محل‌های «دپوی زباله» مربوط است که در نزدیکی روستایی به نام «سراوان» در استان گیلان قرار دارد. اهالی این روستای هم‌نام با یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان، سال‌هاست که از این وضعیت رنج می‌برند؛ آن هم روستایی که یکی از بزرگترین و پرچمعیت ترین روستاهای سراسر استان گیلان است.
بهار سال قبل ماجرای سوءمدیریت و عمل‌نکردن مسئولان در ساماندهی این منطقه دپوی زباله منجر به رقم خوردن خاطره‌ای تلخ در ذهن مردم این خطه و فعالان محیط زیست شد.
سال ۱۴۰۱ در همین‌روزها بود که اهالی سراوان راه انتقال پسماند جمع‌آوری شده برای انتقال به این سایت را بستند. حدود ۲۰ روز که از این اعتراض و جلوگیری از ورود زباله به این نقطه گذشت نیروی انتظامی با گازاشک‌آور و دستگیری دستکم ۷۰ نفر از اهالی مانع از ادامه این اعتراض شد.
منبع تصویر،IRNA
معضل محل دپوی زباله در روستای سراوان گیلان سبب شده بود که در سال ۱۳۹۶، مردم هفت روز راه را ببندند و در سال ۱۳۹۸ هم سه روز. اما این معضل هنوز حل نشده است.
برای سراوانی‌ها هشتم اردیبهشت ۱۴۰۱ خاطره تلخی به همراه داشت که دستکم ۲۲ نفر از هم‌ولایتی‌هایشان بابت اعتراض به دپوی غیراصولی در این نقطه، در بازداشت ماندند.
نرگس آذری مدیر سابق میز محیط زیست و شهری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری درباره آنچه در سراوان گیلان روی داد به روزنامه پیام‌ما گفته است: «ما شاهد گران‌ترین و ناکارآمدترین نوع مدیریت پسماند در استان گیلان هستیم. گران‌ترین نوع مدیریت یعنی آنکه هر چیزی که به عنوان پسماند تولید می‌شود را یکجا جمع می‌کنند و بعد انتقال می‌دهند. انتقال گران‌ترین بخش در مدیریت پسماند است. اما فقط گران بودن مسئله نیست، بلکه این کار ناکارآمدترین شکل هم هست.»
چیزی که حالا در سراوان عیان شده و ممکن است در نقاط دیگر کشور هم به شکل بحرانی خود را نشان دهد.
چرخه مالی مدیریت پسماند
منبع تصویر،GETTY IMAGES
به رغم اینکه مساله مدیریت زباله و بازیافت، با سرعت در دنیا در حال تجربه تحولاتی انقلابی است، راه‌کارهای مختلف در ایران به نتیجه مطلوب نرسیده؛ نه تعیین عوارض برای تولید زباله و نه ترفند تعیین رقمی برای خرید کیسه پلاستیکی.
به گفته حمیدرضا پناهنده، فعال و کارشناس در راه‌اندازی ۱۸۰ کارخانه بازیافت درایران درآمد حاصل از پسماند «اگر درست مدیریت شود و به مجموعه شهرداری برگردد، سالیانه حدود ۱۰ میلیارد دلار است كه می‌تواند در حوزه بازیافت حدود ۱۲۰ هزار نفر را مشغول به كار كند.»
او در مصاحبه‌ای به صدا و سیما گفت: «تنها راه حل برای كسب این درآمد اطلاع رسانی و فرهنگ سازی دقیق است و اینكه مردم بدانند زباله‌ها طلای كثیف هستند و یك قوطی یا یك بطری آب معدنی آن‌ها در سیستم پسماند چه قیمتی دارد و اینكه بدانند یك بطری آب معدنی آن‌ها قیمتی برابر ۵۰۰ تومان در سیستم بازیافت دارد.»
با وجود این هنوز به گفته محمدمهدی عزیزی، مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری تهران، در پایتخت روزانه نزدیک شش هزار و ۱۰۰ تن پسماند تولید می‌شود که این مقدار بر اساس نتایج گزارش سالانه، در سال ۱۴۰۰ به میزان ۲میلیون و ۳۲۵ هزار تن بوده است.
تا اینجای کار، چنانکه علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفته است، «چرخش مالی حوزه پسماند ۸۰ هزار میلیارد تومان» است. چه بسا در نهایت همین جنبه اقتصادی این حوزه به انگیزه کافی برای کنترل این بحران تبدیل شود.