محسن اکبر ـــ
میراث ایران، شماره ۱۱۲- تابستان ۱۴۰۳ ـــ
جناب دکتر احکامی، سردبیر ارجمند میراث ایران،
محسن اکبر، فرزند سپهدار اعظم رشتی صدراعظم ایران در زمان احمد شاه قاجار، نمایندۀ ادوار 18 و 19 مجلس شورای ملی از رشت بود. وی طی سال‌ها اقامت در وین به بررسی روابط دیرینۀ ایران و اتریش پرداخت و با مراجعه به اسناد و مدارک موجود در بایگانی‌های دولتی اتریش از مهاجرت علی میرزا پسر نادرشاه به اتریش اطلاع یافت و خلاصه‌ای از آن را در اختیار نشریۀ دفترچۀ ندای ایران گذاشت که توسط دکتر امیراصلان افشار سفیر وقت ایران در اتریش به دو زبان در وین انتشار می‌یافت. این مقاله در شمارۀ 18 تا 25 تیر 1347 در هفته‌نامۀ بامشاد در تهران انتشار یافت و اینک پس از 55 سال در میراث ایران دوباره انتشار می‌یابد.
بهرام گرامی
بعد از قتل نادرشاه و هرج و مرجی که در اوضاع ایران آن روز به وجود آمده بود، همان‌طور که بازماندگان نادر هر یک به نحوی مورد مزاحمت مخالفان نادر قرار می‌گرفتند و این مخالفان حتّی از قتل بازماندگان روی‌گردان نبودند، به همان نحو فداییان نادر از حفظ اموال و جان بازماندگان او غافل نبوده و در این راه از هیچ‌گونه مجاهدت خودداری نمی‌کردند. چند تن از فداییان چون جانِ علی میرزا خان فرزند نادرشاه را در خطر دیدند، نامبرده را که هنگام مرگ پدر یازده ساله بود به ترکیه که در آن زمان مقارن با سلطنت سلطان محمود اول بود گسیل داشتند.
علی میرزا خان در ترکیه با شرایط بسیار سختی بسر بُرد تا زمانی که موفّق شد به اتفاق چهار نفر از فداییان به محلی به نام زوملین در ایالت اسلاونین که در آن زمان جزو امپراتوری اتریش بود عزیمت نماید و پس از گذراندن چند روز در قرنطینۀ میتروویس در نزدیکی زوملین با گراف مرسی فرمانده پادگان محل که از حضور علی میرزا مطلع شده بود ملاقات کند.
از اسناد تاریخی چنین برمی‌آید که فداییان نادر علی میرزا را در ترکیه به نام محمد معرفی کرده بودند تا از دست مخالفان مصون بماند و شاید همین امر سبب شد تا سال‌ها بعد از اقامت علی میرزا خان در اتریش ملکه ماری ترزا تحقیقات دربارۀ هویت او را ادامه دهد.
به همین دلیل پس از آنکه گراف مرسی از اذعان علی میرزا مبنی بر اینکه فرزند نادرشاه است مستحضر می‌شود، گزارشی در پنجم فوریۀ 1755 به دربار ماری ترزا ملکۀ اتریش می‌فرستد و گزارش مزبور با اطلاعات موجود در دربار ملکه دربارۀ ایران تطبیق داده می‌شود و مورد تأیید قرار می‌گیرد.
در نتیجۀ اخباری که راجع به اصالت و طرز رفتار و هوشمندی علی میرزا خان 19 ساله به دربار ملکه ماری ترزا رسیده بود، به دستور ملکه توسط گراف کوتک، یکی از درباریان ملکه، مخفیانه او را به شهر گراتس منتقل نمودند تا بدین وسیله جان او را از خطرات احتمالی مخالفان در امان دارند. از اسناد مربوطه چنین برمی‌آید که برای انتقال علی میرزا خان به گراتس مبلغ 200 سکه گولدن یا سکه طلا اختصاص یافته بود. این امر در تاریخ دهم مارس 1755 صورت گرفت.
در گراتس، گراف شاف گچ مأمور گردید تا به آموختن آداب و رسوم غربی و زبان به علی میرزا اقدام کند و او را که همواره از بدو ورود به اتریش استعداد خود را برای فراگرفتن امور نظامی به منصۀ ظهور رسانده بود جهت تحصیل در آکادمی نظامی آماده سازد.
علی میرزا خان بعد از دوسال اقامت در گراتس به آکادمی نظامی وینرنوی اشتاد که هنوز هم یکی از آکادمی‌های بزرگ نظامی به شمار می‌رود رفته و در سال 1759 با درجۀ ستوانی از آکادمی مزبور خارج شده و به تیپ معروف پیاده نظام شمارۀ 420 کایش روک به عنوان افسر ستاد منتقل می‌گردد.
پروندۀ تحصیلی علی میرزا خان حاکی از آن است که نامبرده هنگام تحصیل روحیۀ نظامی درخشانی داشته است. او در جنگ‌های کولین که به فرماندهی گراف دام برعلیه فردریش دوم پادشاه پروس صورت گرفت و همچنین در جنگ‌های دیگر برعلیه آلمان‌های آن روز شرکت نمود و شجاعت‌های بسیار نشان داد.
علی میرزا خان در جنگ‌های فوق‌الذکر از ناحیۀ سر و صورت به‌سختی مجروح گردید و پای چپ خود را بر اثر اصابت گلولۀ توپ از دست داد و دیگر نتوانست در سپاه نظام شرکت نماید.
علی میرزا خان در تاریخ 13 مارس 1760 به علّت ابراز لیاقت و شجاعت‌های فوق‌العاده به درجۀ سروانی نائل آمد و به لقب “رایش فرای هربارون فون زملین” ملقب گردید و تا آخر عمر عنوان مزبور را داشت. علت اعطای این لقب آن بود که او در نخستین بار ورود به اتریش در شهر زملین وارد شده و با مقامات مربوطه در آن شهر ملاقات کرده بود.
علی میرزا خان در ژانویۀ 1763 برای استراحت به بادن نزدیک وین رفته و در ماه مه همان سال به سمت معاونت پادگان گراتس منصوب شد که مدت پنج سال سِمَت مزبور را به عهده داشت و از آنجا در اثر ابراز لیاقتی که همواره از خود نشان می‌داد با اینکه از ناحیۀ پا معلول بود به فرماندهی پادگان گوف اشتاین در تیرول مأمور گردید و در 28 ژوئن 1791 به درجۀ سرگردی نائل آمد.
در 1792 علی میرزا خان به علت ناراحتی‌های جسمی فوق‌العاده از خدمت نظام کناره گیری کرد و در وین در خانۀ شمارۀ 13 در خیابان فعلی براترشتراسه 62 در ناحیۀ 2 وین اقامت گزید و به استراحت پرداخت، معذلک دولت اتریش به علت سوابق درخشان او در خدمات نظامی سالیانه مبلغ 810 سکۀ طلا که مبلغ قابل توجهی در آن زمان بود به عنوان کمک هزینه دربارۀ وی مقرّر داشت.
علی میرزا در همین خانه در سن 90 سالگی درگذشت و دفتر متوفیات شهرداری وین تاریخ وفات او را روز 13 فوریه 1824 در شهر وین به نام سرگرد بارون فون زملین متولد در شهر اصفهان ثبت نموده است. علی میرزا خان بنا به وصیت خود در مدلینک حومۀ شهر وین در ملکی که متعلّق به او بود دفن گردید.
آنچه از نوشته‌های مربوط به علی میرزا خان برمی‌آید، نامبرده علاوه بر ملک مزبور ملک دیگری در ناحیۀ کاریاب در شمال هنگری داشته است. بازماندگان او عبارت از دو پسر بودند به نام یحیی و یوسف که بعداً به آلمان رفتند و سرگذشت آنها هنوز در اسناد مورد مطالعه معلوم نگردیده است.
آنچه از مطالعۀ زندگانی علی میرزا برمی‌آید، همواره نامبرده علاقۀ خود را به کشور خود حفظ نموده و صفات و فتّوت ایرانیت خود را از دست نداده است.
چنانچه در یکی از مواد وصیت‌نامۀ او که در سال 1798 یعنی 26 سال قبل از وفاتش تنظیم گردیده بود خواستار شده بود که به تمام بیچارگان و مستمندانی که در تشییع جنازۀ او شرکت می‌کنند به هر نفر پنج سکۀ طلا داده شود و همچنین به خانۀ معلولین وین کمک قابل توجهی به عمل آورد.
علی میرزا خان با اینکه دارای سمت نظامی بود و به لقب هربارون فون زملین ملقّب گردیده بود، همواره به نام علی میرزا خان نوشته‌های خود را امضا می‌کرد.