دکتر فرهنگ مصور رحمانی ــ
ــ بررسی: شاهرخ احکامی ــ
میراث ایران، شماره ۱۱۱، بهار ۱۴۰۳ ــ
جلد چهارم «۳۳ روز»، مجموعه‌ای جالب، خواندنی و آموزنده است، که دکتر فرهنگ مصور رحمانی با قلمی شیوا و روان، و دانشی انبوه در تاریخ و مسایل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، خواننده را غرق در خواندن و فرا گرفتن می‌کند. در پیشگفتار می‌نویسد: اگر به نظریه «پوپر» که «برای انقلاب کردن نسخه نمی‌پیچند» و یا «انقلاب برنامه‌ریزی نمی‌شود» بلکه بر اثر رفتار حکومت‌ها اتفاق می‌افتد، لذا حکومت‌ها را باید سرزنش کرد و نه مردم را، قبول داشته باشیم شناخت عملکرد حکومت‌ها و به‌خصوص رهبران انقلاب از اهمیت خاصی برخوردار می گردد….
گزارش‌های دیگری حاکی است که با بازگشت آقای خمینی به تهران شورای انقلاب اسلامی تشکیل خواهد شد. کمی به لغت اسلامی فکر کردم. به خودم گفتم دیگر تردیدی نیست که در نهایت حکومت آینده حکومتی اسلامی خواهد بود. اما این چگونه حکومتی خواهد بود؟ آیا چیزی شبیه خلافت است و یا جمهوری بر اساس قوانین الهی. در چنین حکومتی زنان چه حقوقی خواهند داشت؟این شورای انقلاب طبعاً از افراد دست‌چین شده تشکیل خواهد شد…. پس از آنکه روزنامه‌های تهران از حمله به شهرنو خبر داده بودند، روزنامه کیهان اطلاعیه‌ای از سوی دفتر آیت‌اللـه طالقانی منتشر کرده است که در آن، او این حمله را «تقبیح» کرده و از مردم خواسته «تسلیم توطئه‌ها نشوند»…. در این اطلاعیه این روحانی حمله به شهر نو را به «عمال مزدور و کثیف رژیم» نسبت داده که «برادران معصوم و بی‌خبر مسلمان را به تهاجم به قلعه شهر نو واداشته‌اند.»
آیت‌اللـه طالقانی همچنین ساکنان این قلعه را «از محکومین نظام فاسد استعمار و استبدادی طولانی جامعه» خوانده که باید «از هر گونه تعرضی مصون باشند».او تأکید کرده این که این افراد باید «در فرصت‌های مناسب با الهام از مکتب رحمت و کرامت انسانی اسلام هدایت و ارشاد شوند و به زیور توبه آراسته و به جامعه برگردند»….
خمینی آمریکایی‌ها را فریب خواهد داد. هدف خمینی در حال حاضر خنثی کردن ارتش است که تنها توسط آمریکایی‌ها ممکن می‌باشد…. جواب خمینی به خبرنگار خارجی درباره اینکه هیچ احساسی برای آمدن به ایران ندارد، گرچه برایم تا حدودی حیرت‌آور ، در عین حال گویا بود. ولی قیافه آقای قطب‌زاده دیدنی‌تر بود. با خودم گفتم این رهبری است که بعد از سال‌ها با پیروزی به وطن برمی‌گردد، ولی هیچ احساسی ندارد. شاید علت آن این باشد که او ایران را وطن خود نمی‌داند و یا اصلاً به وطن علاقه‌ای ندارد. در هر حال لحظه‌ای تاریخی بود و جوابی تاریخی‌تر…. تصویر پیاده شدن خمینی از هواپیما در حالی که دست در دست خلبان ایرفرانس داشت بی‌اختیار مرا به یاد روش‌های استعماری انگلیس انداخت. معلوم نیست چرا از میان آن همه همراهان ریز و درشت آقای خمینی، خلبان ایرفرانس باید او را از هواپیما پیاده کند! احتمالاً ملت فرانسه به این شیوه می‌خواهد بگوید ملت ایران امیدواریم این هدیه را از طرف ما بپذیرید….
در دوران قاجار شاهان قاجار قبله عالم نامیده می‌شدند و به دلیل داشتن فرزندان بسیار در تمام قسمت‌های ایران نیز یکی از آنها حکومت می‌کرد و در نتیجه این فرهنگ ایلی را در سطح مملکت اشاعه می‌دادند. فرهنگی که در آن مردم عادی نه آن را می‌پذیرفتند و نه در آن به حساب می‌آمدند. همین فرهنگ فاسد و کثیف بود که خارجی‌ها در موردش می‌نوشتند و ما را بر اساس آن ارزیابی می‌کردند. به طور مثال کتاب حاجی بابای اصفهانی دقیقاً فرهنگ قاجاری را تعریف می‌کند….»
دلیل شکست شیخ محمد خیابانی: مهم‌ترین بخش مبارزات شیخ محمد خیابانی مخالفت و اقدامات او علیه پیمان ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله بود، چرا که به موجب این قرارداد امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار می‌شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی واقتصادی بریتانیا قرار می‌گرفتند. خیابانی برای واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده در بهار ۱۲۹۹ به مبارزه مسلحانه روی آورد. … دو دستگی و نبود وحدت در کادر رهبری دمکرات‌ها و اختلاف خیابانی با دو دسته رادیکال و اصلاح‌طلب، جدی نگرفتن نیروی قزاق‌ها و خلع سلاح نکردن آنها، فقدان نیروی نظامی قوی و متشکل، ارتباط برقرار نکردن با جنبش‌های میرزا کوچک خان و تنگستانی‌ها و محدود کردن قیام به تبریز را می‌توان از مهم‌ترین علل شکست قیام خیابانی دانست….
در جریان واقعه قتل کلنل محمدتقی خان پسیان می‌نویسد: کلنل با عده قلیلی ژاندارم که موجود داشت راه قوچان را پیش گرفت و قوای هزیمت یافته ساخلو قوچان را نیز در بین راه جمع‌آوری کرده می‌خواست قوچان را از دست اکراد باز گیرد. او تا جعفرآباد دو فرسنگی قوچان پیش رفت. ژاندارم‌های فراری بعضی به او ملحق شدند. در جعفر آباد درگیری بین کلنل و کردهای قوچانی شروع شد و کلنل شخصاً در تپه‌های جعفرآباد با تفنگ شصت تیر می‌جنگید. این جنگ در روز نهم فروردین ادامه داشت و در نتیجه نیمی از قوای ژاندارم کشته و نیمی فرار کرد و کلنل یکه و تنها در حالی که محاصره شده بود تا آخرین فشنگی که داشت جنگید تا کشته شد و جنگ جعفرآباد خاتمه یافت. پس از پایان جنگ، کردهای قوچان جسد کلنل را از قرنیه و علامات نظامی شناخته و سرش را از تن جدا کردند و به قوچان بردند. او در آن زمان سی ساله بود…. کلنل پسیان جوان آزاده‌ای بود وفادار به آرمان‌های مشروطیت و البته از خودگذشته…. به مملکت خود عشق می‌ورزید و مدیریت خوبی داشت و هیچ طمعی هم نداشته است، ولی متأسفانه حوادث بعد از کودتا و عدم تجربه سیاسی او باعث شد نتواند آن طور که دلش می‌خواست به خدمتش ادامه دهد….
فرزندان پسر و دختر فتحعلی شاه یک صد نفر بودند و با آنکه زیاده از دویست تن از اولاد امجادش در زمان حیات فتحعلی شاه وفات یافته‌اند، بعد از مرگ او، قریب به هفتصد نفر پسر و دختر و پسرزاده و دخترزاده داشت. مورخ الدوله سپهر نیز ۶۰ پسر و ۴۸ دختر از فتحعلی شاه نام می‌برد…. به گفته عضدالدوله حاکم قزوین…. در قزوین ۳۰۰نفر از منسوبین فتحعلی شاه زندگی می‌کردند….
رئیس سازمان سیا به ناکامی‌اش در پیش‌بینی مسایل ایران اعتراف کرد. او گفت چیزی که ما پیش‌بینی نمی‌کردیم این بود که یک پیرمرد ۷۸ ساله که ۱۴ در سال در ایران نبوده است، بتواند نیروها را به سادگی به‌هم پیوند دهد….
بازرگان دارای شخصیتی دانشمند و پاکدامن است. نکته جالب این است که زمانی صحبت از این بود که وزیر فرهنگ شود. مصدق گفته بود «که اگر او وزیر شود، احتمالاً چارقد و روسری سر دانشجوها می‌کند.»…. در مورد انشعاب نهضت آزادی از جبهه ملی، مسبب آن بازرگان بود. او کاندیدای ریاست جبهه ملی بود، اما وقتی رأی نیاورد، دست به انشعاب زد و باعث اختلاف درمیان اعضای جبهه ملی و به‌طور کلی ملی‌گرایان شد….
در موقع دار زدن شیخ فضل‌اللـه نوری، آقا شیخ مهدی پسر شیخ فضل‌اللـه در پای دار حضور داشته و قتل پدر مستبدش را با اظهار خوشحالی و کف زدن تأیید کرد. شیخ مهدی پدر دکتر کیانوری دبیرکل حزب توده بود. شیخ مهدی نیز بعداً در تهران ترور شد که طرفداران شیخ فضل‌اللـه گفتند به تیر غیب گرفتار شده است…. از فرخ دین پارسا (پدر خانم دکتر پارسا) نقل شده که روز اعدام شیخ فضل‌اللـه نوری جزو صاحب‌منصبان ژاندارمری در میدان سپه بوده که گفته است وقتی شیخ فضل‌اللـه پسر ارشد خود میرزا مهدی را دید ناراحتی فراوانی به او دست داد و من هم عرق سردی بر پیشانیم نشست. برای من دیسپلین نظامی مانع هر عملی جز اشک چشم بود. وقتی طناب دار بالا رفت، هورای میرزا مهدی بیش از هر کس دیگر به گوش می‌رسید و با فریاد شادی او روح از بدن شیخ فضل‌اللـه خارج شد…. شیخ فضل‌اللـه نوری که روزی به علت همکاری با آزادی‌خواهان مورد احترام خاص بود وقتی خود را به دامن محمدعلی شاه قلدر و دیکتاتور انداخت به روزی افتاد که حتی جنازه‌اش مورد اهانت مجاهدین قرار گرفت ومسلماً اگر زنده بود چنین می‌گفت:
کس در کف ایام چو من خوار مباد
محنت‌زده وغریب و غمخوار مباد
نه روز و نه روزگار و نه یار و نه دل
کافر به چنین روز گرفتار مباد
… زن در دوره قاجار، از نظر جامعه آن روز ایران، زنی است که چیزی نفهمد، چیزی نگوید. دارای سواد نبوده و قادر به تصمیم‌گیری نباشد… از هر هزار زن ایرانی در دوره قاجار تنها سه زن با سواد بوده‌اند…. بیشتر سفرنامه‌نویسان خارجی می‌نویسند: رسم تعدد زوجات بین مردان ایرانی است…. «لیدی شل» همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه می‌نویسد: زنان روستایی وضع به مراتب بهتری از زنان شهری دارند. چون اغلب خواسته‌های آنان به وسیله شوهرانشان اجابت می‌شود و طلاق در میان‌شان کمتر اتفاق می‌افتد و مردان هم بیشتر از یک زن نمی‌گیرند ولی در شهرها موضوع به صورت دیگری است.»…
در مورد هویدا می‌نویسد: هویدا درباره اسلام مطالعه کرده بود. می‌بایست بیشتر از هر کسی ملاها را بشناسد و در حقیقت تسلیم کردن خودش یک نوع خودکشی است…. علت زندانی شدن هویدا به دستور شاه این بود که اردشیر زاهدی باعث شد که شاه با بازداشت او موافقت کند. می گفت اردشیر استدلال کرده بود که این کار امکان مصالحه با بعضی روحانیون را بیشتر می‌کند. او نقل قول دیگری هم از اردشیر زاهدی دارد که گفته: «شما باید عده‌ای از این مادر قحبه‌ها را پای دیوار ردیف کنید!»… تصمیم درباره بازداشت هویدا در حضور شاه در نیمه‌های آبان گرفته شد. پس از اخذ تصمیم، شاه شخصاً به هویدا زنگ می‌زند و می‌گوید «به خاطر حفظ سلامت شما دستور دادم چند روزی شما را به محلی امن ببرند…. هویدا به دکتر فرشته انشا، با یکی از بستگانش که پزشک اطفال و استاد دانشگاه بود تماس گرفت و از او خواست پیشش بیاید. مادرش را به دکتر انشا سپرد. هویدا از چند نفر دیگر هم درخواست کرد بیایند تا شاهد بازداشت باشند، از جمله همسرش لیلا امامی که بسیار خشمگین بود و به مأموران بد و بیراه می‌گفت. جالب اینکه حکم بازداشت را سپهبد رحیمی با اکراه به هویدا ابلاغ می‌کند. می گویند هویدا که مطلب را درک کرده بود، به رحیمی می گوید «المأمور، معذور»…. هویدا در میان دولتمردان فرانسوی حامیان بزرگی داشت. حتی مقامی در حد رئیس مجلس فرانسه در زمانی که هویدا هنوز وزیر دربار بود، در خرداد ۵۷ کوشیده بود او را ترغیب کند ایران را ترک کند. پس از بازداشت نیز یک بار فرانسوی‌ها از طریق رابط طرح فراری دادن کماندویی هویدا را با او در میان گذاشتند، اما هویدا خندیده بود و گفته بود «مثل اینکه زیاد فیلم جیمز باندی دیده‌اند»….
بالاخره پس از مرور عکس‌های اعدام‌شدگان سری اول نظیر نصیری، خسروداد، رحیمی و ناجی می‌نویسد: مدتی به عکس ها نگاه کردم. آیا کشتن این افراد سرآغاز کشتاری در سراسر ایران خواهد بود؟ چیزی که اذیتم می‌کرد، نحوه اعدام بود. چرا باید با این عجله عمل کرد؟ آیا این بیانگر همان عدالت اسلامی است که جمهوری اسلامی مدعی آن است؟….
زحمات دکتر فرهنگ مصور رحمانی در نگارش ۴ جلد «۳۳ روز» قابل ستایش است.
ناشر ارون
arvannashr@yahoo.com