عطیه خراسانی
علاوه بر این، در درس هشتم کتاب، با عنوان «همزیستی با مام میهن» که نوشته اکبری شلدره است، هفت بیت از شاهنامه آمده که دو بیت در همبستگی اقوام مختلف ایرانی است:
«همی خواهم از کردگار جهان
شناسنده آشکار و نهان
که باشد ز هر بد، نگهدارتان
همه نیک نامی بود یارتان»
(فارسی نهم،64:1396)
و پنج بیت دیگر عبارتند از:
«ندانی که ایران، نشست من است
جهان سر به سر، زیردست من است
همه یک‌دلانند، یزدان‌شناس
به نیکی ندارند از بد هراس
دریغ است ایران که ویران شود
کنام پلنگان و شیران شود
چو ایران نباشد، تن من مباد
در این بوم و بر، زنده یک تن مباد
همه سر به سر، تن به کشتن دهیم
از آن به که کشور، به دشمن دهیم»
(همان،65)
در این ابیات نیز تنها وطن پرستی از اشعار شاهنامه برگرفته شده و البته از نثر نویسنده‌ای که به‌هیچ‌وجه نمی‌توان او را با فردوسی مقایسه نمود. دو بیت اول برگرفته از داستان پادشاهی اردشیر و ابیات بعدی از داستان رزم کاووس با شاه‌هاماوران است؛ اگر این ابیات همراه با خلاصه‌ای از داستان‌های خود شاهنامه می‌آمد، اثرگذارتر و ماندگارتر بر اذهان نوجوان پانزده ساله ایرانی نبود؟!
در بخش اعلام: اشخاص، درباره فردوسی عیناً همان جمله‌هایی به کار رفته که در کتاب فارسی هفتم آمده است و تنها یک جمله در انتهای توضیحات اضافه شده است: «فردوسی در پاس‌داشت زبان فارسی، نقش بسیار برجسته‌ای دارد.» (همان،160)
مؤلفان محترم کتاب نهم، همین جمله را در معرفی بیشتر کسی که سالیان دراز عمر را صرف احیای زبان فارسی نموده است، کافی دانسته‌اند! نخستین جایگاه برخورد کودکان، نوجوانان و جوانان ما با دریای بیکران ادبیات، کتاب‌های فارسی است و این بی‌دقتی و بی‌توجهی‌های عامدانه به وسیع‌ترین حوزه فرهنگی و ملی ما ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر جامعه کنونی و آینده زده و خواهد زد. همان‌گونه که پیش از این در مورد دو کتاب هفتم و هشتم ذکر شد، در این کتاب نیز خبری از پرسش، فعالیت و تصویری در باب آشنایی با فردوسی و شاهنامه نیست.
7. چرایی شناخت داستان‌های شاهنامه
دانش آموزان دوره اول متوسطه، نوجوانان سیزده تا پانزده ساله را تشکیل می‌دهند که در مرحله‌ای چالش برانگیز قرار دارند. حس هویت در ایشان بسیار قوی است و بدون آگاهی قبلی و طرح‌ریزی در پی آنند؛ از این‌رو بیشترین مشکل را با والدین خویش خواهند داشت و بسیار تحت تأثیر هم‌سن و سالان خویش اند. آنها به شدت نیازمند شناخت درست و عکس العمل‌های مثبت هستند تا بدیشان اعتماد به نفس لازم برای رویارویی با چالش‌های متفاوتی را که در مدرسه و خانه با آن سرو کار دارند، بدهد. روابط عاطفی زودگذر و میل به آزادی، ایشان را به سردرگمی می‌کشاند. تغییرات جسمانی که به دوره بلوغ اختصاص دارد، بر ظاهر آنها اثر می‌گذارد و میل به جذاب بودن را در ایشان برمی‌انگیزد. احساسات قوی در این دوره رخ می‌نماید و ارزش‌ها و ایده‌ها در وجودشان شکل می‌گیرد. در این دوره فعالانه در پی کسب ویژگی‌های مطلوب رفتاری دیگران هستند و آن را در خود حل می‌کنند و از این راهگذار در پی تعریف هویتی خودساخته‌اند.
«جدی‌ترین بحرانی که یک شخص با آن مواجه می‌شود، در خلال شکل‌گیری هویت رخ می‌دهد. این بحران به آن جهت جدی است که عدم موفقیت در رویارویی با آن، پیامدهای بسیار دارد. شخصی که فاقد یک هویت متشکل است، در خلال زندگی بزرگسالی خود با مشکلات متعدد مواجه خواهد شد.» (شرفی،95:1381)
در مدرنیته‌ی رو به رشد امروز، چگونه می‌توان برای این نوجوانان که در سرکش‌ترین مرحله زندگی خویش به سر می‌برند، زمینه‌ای مساعد برای دستیابی به هویت مهیا نمود؟ تشابه عمیقی میان دوره‌ای که فردوسی را وادار به گردآوری داستان‌های پهلوانی و شرح رشادت‌های ایرانیان نمود، با این عصر سرعتی که گرفتار آنیم، دیده می‌شود. چه چیز مهم‌تر از آشنایی نوجوانان با مفاخر گذشته و راه و رسم ایشان در برخورد با چالش‌های عمیق زندگی است؟ دوره‌ی نوجوانی دوره‌ی سرکشی و عشق‌های آتشین زودگذر است و با اتکا به فرهنگ ملی ترسیم شده در ابیات نفیس شاهنامه می‌توان الگوهای ناب راستی، درستی و قهرمانی برای ذهن تشنه و بکر نوجوان ایرانی فراهم نمود. در دوره‌ی پیشتازی بتمن و سوپرمن، چه چیزی کارگشاتر از شرح رشادت‌های رستم، اسفندیار، سهراب، سیاوش، فریدون و دیگران است. حال که دنیای تصویری نوجوانان ایرانی از مشاهده این پهلوانان و انسان‌های نیکوسرشت بر پرده‌ی سینما و صفحه نقره‌ای تلویزیون ملی محروم مانده، حضورشان در کتاب‌های فارسی مدرسه الزامی نمی‌باشد؟ آیا از راهگذار عشق‌های درست و پاک شاهنامه نمی‌توان تصویری شکیل از عاشق و معشوق برای نوجوانان ایرانی تهیه نمود تا در غرقاب دلبستگی‌های ناپایدار و نامعین مجازی و غیرمجازی گرفتار نشوند؟ اثرگذاری قصه و داستان بر روح و روان بشری غیرقابل انکار است و این همان کاری است که‌هالیوود با تکیه بر تصویر از آن بهره‌برداری‌ها نموده است و موفق به تغییر هویت قهرمان برای غرب و شرق شده است.
بشر از گذشته تا به امروز به دو دلیل عمده به سراغ قصه و داستان رفته است: ۱. برای لذت و تفریح ۲. برای ادراک و فهم بیشتر. قصه و داستان بستری مناسب برای خواننده فراهم می‌آورد تا از رکود و تکرار زندگی دست بشوید و با قهرمانان آثار داستانی همراه شود و از شهرها و روستاهای نادیده دیدن کند، از مناظر، خوردنی‌ها و لذایذ بشری که در چارچوب بستر زندگی خویش از آن محروم مانده است، بهره-مند گردد. آدمی همدوش قهرمانان داستان‌ها از حوادث عجیب و غریب می‌گذرد و با زخم‌ها و لذت‌های بسیار به دل زندگی حقیقی خویش باز می‌گردد. در این میان آدمی تنها برای بهره مندی و التذاذ سراغ قصه-ها نمی‌رود و گاهی با توسل به وادی داستان‌ها سعی می‌نماید حوادث و مفاهیم مختلف اجتماعی، فرهنگی و فردی را بهتر بشناسد و به ادراک وسیع‌تری از جهان پیرامون خویش دست یابد.
«داستان تخیل ما را گسترش داده، ذهن ما را لطیف می‌کند و خون زندگی را در رگ‌های مان جاری می‌کند؛ این طور نیست که شما آن را با بازی‌های بچگانه‌ای چون چوگان و پینگ‌پنگ مقایسه کنید و بعد نتیجه بگیرید که ارزش داستان کمی بیشتر از این بازی‌هاست. برای اینکه به ناچار توجه و دقت‌مان جلب شود، باید بگوییم که داستان نباید به لذت صرف تن در دهد، بلکه تفاهم و ایجاد رابطه هم از مقاصد آن است. تجربه بشر در طول قرن‌ها نشان ر آن است که ادبیات داستانی می‌تواند چنین رابطه‌ای را ایجاد کند و آن چنان مؤثر، که نگارش تجارب خیالی می‌تواند درون آدمی را به درستی پیش چشمش بیاورد. همان‌طور که دیدرو درباره‌ی رمان‌های ساموئل ریچاردسن گفته است: «راست‌ترین تاریخ پر از اباطیل است و رمان خیالی شما پر از حقایق» (پرین،۱۹:۱۳۸۷)
اگرچه برخی داستان را جزو علوم بشری به شمار نمی‌آورند و بدان به عنوان ابزاری برای وقت‌گذرانی و تفریح می‌نگرند، اما در واقع «ادبیات داستانی به همان اندازه برای زندگی ضروری است که منابع غیر داستانی، زیرا دانشی که ادبیات داستانی در بر دارد با ادبیات غیرداستانی متفاوت است. ادبیات داستانی دانش تجربه‌هاست، به وسیله احساس آدمی حس می‌شود و با اندیشه‌ی وی ادراک می‌گردد.» (همان،28)
هدف قصه و داستان در نهایت التیام زخم‌های روزمره‌ی بشری است. از این رو نیاز به داستان در تمامی فرهنگ‌های بشری دیده می‌شود و گرایش ادبیات در سراسر جهان به این حوزه-ی هنری گویای این مؤلفه است. «روایت یکی از ماندگارترین اشکال هویّت را به ما می‌بخشد، هویّت فردی و جمعی»(کرنی،13:1384)
این هویّت بخشی از طریق شخصیت‌های مختلف و درغلتیدن آدمی در پوشش‌ها و ماسک‌های متفاوت میسر می‌شود. «داستان حرکت است. قصه قصه است چون از فرآیند تغییر می‌گوید. وضعیت یک انسان تغییر می‌کند. یا خود او به نحوی تغییر می‌کند. یا تلقی ما از او تغییر می‌کند. این‌ها حرکت‌های اساسی داستان‌اند. یادگیری خواندن قصه مستلزم یادگیری «دیدن» این حرکت‌ها، دنبال کردن آنها و تفسیر آنهاست.» (اسکولز،16:1391)
از این‌رو، خوانش و شناخت داستان‌های شاهنامه علاوه بر آشنایی دانش‌آموزان با فرهنگ ملی، ایشان را در دستیابی به هویت فردی یاری‌گر خواهد بود و انسان واجد هویت «خودانگیخته‌تر، دارای رفتاری معصومانه‌تر ،طبیعی‌تر و آزادانه‌تر است.» (مازلو،125:1371) که این در نهایت به سود جامعه خواهد بود.
بدین سبب توجه به محتوای کتاب‌های درسی به‌ویژه کتاب فارسی اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. «کتاب‌های درسی به عنوان وسیله انتقال محتوا به لحاظ آموزشی و انتقال مفاهیم پایه، کارکردی مهم و بنیادی در آموزش دارد» (صالحی و دیگران:141:1388) کتاب درسی باید توانایی پرورش خلاقیت دانش آموزان را داشته باشد و ساختار دراماتیک داستان‌های شاهنامه در این زمینه بسیار کارگشا خواهد بود.
با تورق در سه کتاب مذکور، نگاه محافظه‌کارانه و سلیقه‌ای در تألیف و گردآوری مفاهیم درس فارسی به چشم می‌خورد. تحمیل برخی زندگی‌نامه‌ها، داستان‌ها و اشعار معاصر که عاری از بار درام و تصویر هستند، ثمره‌ای جز دلزدگی و عدم توجه به ادبیات فارسی را در بر نخواهد داشت.
رعایت تربیت‌مداری بیش از اندازه در حوزه‌ی کتاب‌های فارسی این دوره موجب آن گردیده تا ذوق و خلاقیت محو و نابود شود. دانش آموزان حداقل در حوزه‌ی ادب فارسی باید با نگرشی متفاوت از سایر علوم آشنا شوند و برخورد با کتاب‌های درسی چنان متفاوت باشد که بدان فراتر از یک رشته درسی نگریسته شود. با مفاهیم فراهم شده در کتاب‌های مذکور نمی‌توان توقع شکوفایی هویت خودساخته برگرفته از فرهنگ اصیل ایرانی داشت و همچنان باید منتظر ماند و حکمرانی و درخشش قهرمانان پوشالی غرب را بر اذهان نوجوانان و جوانان ایرانی مشاهده نمود و برتابید.
8. نتیجه
با توجه به بررسی‌های انجام شده در گستره‌ی سه کتاب فارسی دوره اول متوسطه، نتایجی به شرح زیر بدست آمد: در کتاب فارسی هفتم در میان شش بیت تعلیمی برگرفته از شاهنامه، خبری از پهلوانان و شاهان نیست و بیشترین تأکید مؤلفان بر شیعی بودن فردوسی است. فقدان متن درخور و مناسب، توجیه معقولی برای فقدان شاهنامه در بخش پرسش و فعالیت‌های کتاب می‌باشد. در کتاب فارسی هشتم، تنها یک بیت از ابیات شاهنامه ذکر گردیده است. در اینجا هم در بخش پرسش، فعالیت و تصاویر جایی برای شاهنامه وجود ندارد.
در کتاب فارسی نهم، چهارده بیت آورده شده که هفت بیت اول درباره‌ی ستایش خداوند و ابیات دیگر در زمینه‌ی وطن پرستی است که در خلال درسی با عنوان «همزیستی با مام میهن» آمده است. نگاه سلیقه‌ای و محافظه‌کارانه در تألیف و گردآوری مفاهیم کتاب‌های مذکور، موجب تحمیل زندگی نامه‌ها، داستان‌ها و اشعاری که کمترین ربطی به ادبیات فاخر کلاسیک نداشته اند، شده است.
عدم حضور بخش‌های درام، دلزدگی و عدم توجه به ادبیات فارسی را به همراه داشته است. تربیت مداری بیش از اندازه، خلاقیت و ذوق را از دانش آموز سلب می‌نماید و شکوفایی هویت وی را به تأخیر انداخته، صدمه‌ای غیرقابل جبران بر پیکره‌ی فرهنگی جامعه وارد خواهد ساخت. از این‌رو بازنگری و تصحیح کتاب‌های فارسی دوره اول متوسطه در جهت ترقی آگاهی نوجوانان وطن درباره مفاخر گذشته، لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
ـــــــــــــــــــــ
منابع
– اسکولز، رابرت(1391). عناصر داستان،ترجمه فرزانه طاهری، تهران:مرکز.
انوری، حسن(1382). فرهنگ سخن.
– پاک مهر، حمیده و دیگران(1395). بررسی و تحلیل محتواي کتب درسی دوره ابتدایی از حیث توجه به آموزه‌هاي انقلاب اسلامی ایران مبتنی بر نظرات شهید مطهري در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی، دوفصلنامۀ علمی – پژوهشی پاسداري فرهنگی انقلاب اسلامی دانشکده علوم انسانی اسلامی و قدرت نرم دانشگاه افسري و تربیت پاسداري امام حسین(ع)، سال ششم، شماره14، پاییز و زمستان.
– پرین، لارنس(1387). تأملی دیگر در باب داستان، ترجمه محسن سلیمانی، تهران:سوره مهر.
– پورخالقی، مه دخت و مریم جلالی(1389). فانتزی و شیوه‌های فانتزی سازی شاهنامه در ادبیات کودک و نوجوان، مجله علمی – پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان.
– پورعزت، علی اصغر(1387). اسطوره متن، هویت ساز، به کوشش بهمن نامور مطلق، تهران: علمی و فرهنگی.
– رستگارفسایی، منصور(1381). فردوسی و هویت شناسی ایرانی، تهران: طرح نو.
– شرفی، محمدرضا(1381). پرسش‌های امروز جوانان(3)، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش.
– صالحی، عمران و دیگران(1388). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی بر مبنای مؤلفه‌های آموزش جهانی، فصلنامه مطالعات برنامه درسی، شماره 13 و 14.
– فردوسی، ابوالقاسم(1369). شاهنامه، بکوشش جلال خالقی مطلق، ج2، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
– گروه مؤلفان(1396). فارسی، پایه هفتم، دوره اول متوسطه، تهران: چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران «سهامی خاص».
– گروه مؤلفان(1396). فارسی، پایه هشتم، دوره اول متوسطه، تهران: چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران «سهامی خاص».
– گروه مؤلفان(1396). فارسی، پایه نهم، دوره اول متوسطه، تهران: چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران «سهامی خاص».
– کرنی، ریچارد(1384). در باب داستان، ترجمه سهیل سُمّی، تهران:انتشارات ققنوس.
– مازلو، آبراهام.اچ(1371). به سوی روان شناسی بودن، ترجمه احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
– مختاری، محمد (1379). حماسه در رمز و راز ملی، تهران: توس.
– هورنای، کارن (1395). تضادهای- درونی ما، ترجمه محمدجعفر مصفا، تهران، نشر بهجت.