بهرام گرامی
سال وفات حافظ 792ق است و جای بحث و تردید ندارد. آنها که آن را 791ق می‌دانند، مستندشان مادّه تاریخ «خاک مصلّی» است، ولی این مادّه تاریخ نیز برابر با 792ق است. علّامه محمّد قزوینی در مقدّمۀ تصحیح دیوان حافظ چهار دلیل قاطع زیر را در درستی سال 792ق ارائه داده است۱:
- در مقدّمۀ جامع دیوان حافظ، منسوب به محمّد گلندام، تاریخ وفات حافظ به‌صورت «تاریخ سنه اثنین و تسعین و سبعمائه» یعنی 792 نوشته شده و متعاقب آن در همان جا سه بیت زیر آمده است:
به سال باء و صاد و ذال ابجد
ز روز هجرت میمون احمد
به سوی جنّت اعلی روان شد
فرید عهد شمس‌الدّین محمّد
به خاک پاک او چون برگذشتم
نگه کردم صفا و نور مرقد
مصراع اوّل در بیت اوّل به حساب ابجد (ب + ص + ذ = 2 + 90 + 700) همان 792 می‌شود.
- فصیح خوافی (777ق تا 845 ق)، که در زمان فوت حافظ پانزده ساله بوده، در کتاب مشهور خود به نام «مُجمل فصیحی»، در ذیل حوادث سال 792ق، در مورد تاریخ وفات حافظ چنین نوشته: «اثنین و تسعین و سبعمائه 792: وفات مولانا … حافظ ال‌شیرازی … و در تاریخ او گفته-اند به سال ب و ص و ذ ابجد …»
- جامی که 25 سال بعد از وفات حافظ متولّد شده، در کتاب نفحات‌الانس وفات خواجه را صریحاً و بدون نقل قول از دیگری سنۀ اثنین و تسعین و سبعمائه یا 792 نگاشته است.
- خواند میر در حبیب‌السیر و قاضی نوراللـه شُشتری در مجالس‌المؤمنین و حاجی خلیفه در کشف‌الظنون و سودی در شرح دیوان حافظ وفات او را در سنۀ 792ق ضبط کرده‌اند.
علّامه قزوینی در همان مقدّمۀ مصحّح می‌افزاید که بعضی متأخرین سال وفات حافظ را 791 ذکر کرده-اند و منشاء این غلط بی‌تردید قطعۀ مشهور زیر است که نه گوینده-اش معلوم است و نه این که در چه زمانی گفته شده است:
چراغ اهل معنی خواجه حافظ
که شمعی بود از نور تَجَلّی
چو در خاک مُصلّی یافت منزل
بجو تاریخش از «خاک مُصلّی»
یعنی علّامه قزوینی نیز «خاک مصلّی» را برابر با 791 گرفته است.
***
این نگارنده به شرحی که در پایان این یادداشت می‌آید نشان خواهد داد که به‌خلاف نظر علامّه قزوینی در بالا و نظرات دیگران که در زیر می-آید، مادّه تاریخ مندرج در شعر بالا برابر با همان 792 است.
سید محمّد محیط طباطبایی به این دلیل سال وفات حافظ را 791 می-داند۲ که در قدیم‌ترین نسخۀ حافظ، به تاریخ 824، که حاوی مقدّمۀ محمّد گلندام جامع دیوان است، قبل از سه بیت شعر مذکور در بالا، با حرف و عدد چنین آمده: «در تاریخ شهور سنه احدی و تسعین و سبعمائه (791) ودیعه حیات به موکلان قضا و قدر سپرد.» در پاسخ به محیط طباطبایی باید گفت که عبارت تاریخ وفات (با حرف و عدد) باید بعداً اضافه شده باشد و تاریخ کتاب مجمل فصیحی و زمان گفتن مادّه تاریخ «خاک مصلّی» برای مزار حافظ قبل از سال 824ق بوده است.
در لغت نامه دهخدا، در زیرنویس صفحۀ مربوط به مدخل مصلّی، چنین آمده: «گویندۀ این مادّه تاریخ [خاک مُصلّی] که در آخر بیشتر چاپ‌های دیوان حافظ آمده معلوم نیست و تاریخ آن نیز درست نیست، زیرا وفات حافظ علی‌التحقیق 792 است نه 791 که این شعر [خاک مُصلّی] حکایت از آن می‌کند.» بنابراین علّامه دهخدا نیز از «خاک مصلّی» همان 791 را برداشت می-کند.
***
قدیم‌ترین سندی که برای دو بیت حاوی «خاک مصلّی» دیده شده سفرنامۀ E. Kempfer آلمانی است که در سال 1712 میلادی آن را به زبان لاتینی نوشته و زیر عنوان «تاریخ خواجه حافظ،» در میان متن لاتینی، آن دو بیت را هم با حروف فارسی و هم با حروف لاتینی آورده است و مصلّی را به صورت Musselli نوشته که طبعاً نادرست است. در سطر بالای متن فارسی تاریخ وفات حافظ به زبان لاتینی برابر با 791ق و 1340م ذکر شده است.۳ ایرج افشار احتمال می‌دهد که مؤلّفِ سفرنامه این دو بیت را از روی سنگ قبری که در زمان دیدار از مزار حافظ (قبل از تغییرات عهد کریم خان زند) بر آن بوده نقل کرده است. بنابراین زنده-یاد ایرج افشار نیز ماده تاریخ «خاک مصلّی» را برابر با 791 دانسته است.
***
«خاک مُصلّی» تاریخ وفات حافظ است و کسانی که آن را خوانده‌اند، مقادیر ابجدی هفت حرفِ این دو کلمه را با هم جمع کرده-اند و به عدد 791 رسیده‌اند و بعد آن را برای دیگران نقل کرده‌اند. حتّی برخی در متن مقدّمۀ جامع محمّد گلندام دست برده-اند، هم تاریخ وفات حافظ را «سنۀ احدی و تسعین و سبعمانه» یعنی 791 نوشته‌اند و هم مصراع اوّل را از «به- سال باء و صاد و ذال ابجد» به «به سال ذال و صاد و حرف اول» تغییر داده-اند تا همان 791 بشود. جالب آن که جعفر بن محمّد جعفری یزدی مؤلّف تاریخ کبیر (در حدود سال850ق) نیز تاریخ وفات حافظ را در دو بیت زیر بر اساس همان «خاک مصلّی» سال 791 ذکر کرده است:۴
به هفتصد و نود و یک به حکم لَم یَزَلی
جهان فضل و خِرد در جوار رحمت شد
یگانه سعدی ثانی محمّد حافظ
ازین سراچۀ فانی به دار جنّت شد
شعر روی سنگ مزار حافظ، حاوی مادّه تاریخ «خاک مصلّی»، در کمتر از نیم قرن پس از فوت حافظ گفته شده و شصت سال بعد از فوت او بر روی قبرش گذارده شده است. از این روی، گویندۀ شعر از تاریخ صحیح وفات حافظ در سال 792ق اطلاع داشته است و نکته‌ای را آگاهانه در نظر گرفته که بسیاری به آن توجّه نکرده‌اند. این مادّه تاریخ حتّی در کتاب موادالتاریخ تألیف حسین نخجوانی هم نیامده است!
***
و امّا اصل قضیّه: کلمه چهار حرفی مُصلّی به معنی نمازگاه است و امروزه بیشتر به شکل مصلّا نوشته و خوانده می‌شود، ولی در گذشته آن را مصلّی می‌نوشتند و مصلّا می‌خواندند. در این صورت، به دلیل الف کوتاه یا به اصطلاح الف مقصوره در شکم حرف «ی» این کلمه پنج حرفی تلقی می‌شده و لذا با افزودن عدد یک برای این الف کوتاه به حاصل جمع قبلی، همان 792 به دست می‌آید. شاهد خوب بر این مدعا خود حافظ است که برای تاریخ درگذشت شاه شجاع، که سال 786 بوده، گفته است: تاریخ این معامله «رحمن لایموت» که برای تطبیق رحمن لایموت با عدد 786 باید الف مقصورۀ رحمن را به حساب آورد و آن را طبق تلفّظش «رحمان» پنج حرفی دانست.۵ ضمناً باید گفت که قافیۀ مصلّی در بیت نخست روی سنگ مزار تجلّی بر وزن مَحلّی نیست، زیرا اوّلاً به نقل از لغت نامۀ دهخدا در ذیل مدخل تجلّی: «گاهی فارسیان تجلی را تجلّا می‌خوانند … چنانکه تمنّی را تمنّا و تماشی را تماشا می‌خوانند»، ثانیاً در لغت نامۀ دهخدا این دو بیت سنگ مزار حافظ به عنوان شاهد برای تلفّظ مصلاّ، نه مصلّی، آورده شده است.
—————
۱. دیوان خواجه شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی، به اهتمام محمّد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانه مجلس، 1320، مقدّمه مصحّح به قلم محمّد قزوینی، صفحۀ قح تا قیا.
۲. تحقیقی در تاریخ وفات حافظ، سید محمّد محیط طباطبایی، آینده، سال هفتم، 1360، شماره 1 و 2، صفحۀ 25 تا 31.
۳. مزار حافظ در سفرنامه کمپفر، ایرج افشار، در حافظ شناسی (به کوشش سعید نیاز کرمانی)، چاپ سوم، انتشارات پاژنگ، تهران، 1367، پانزده جلد، جلد سوم، صفحۀ 229 تا 232 و هشت صفحه ضمیمۀ لاتینی.
۴. زیارتگه رندان جهان، ایرج افشار، در حافظ شناسی (به کوشش سعید نیاز کرمانی)، انتشارات پاژنگ، تهران، 1366، پانزده جلد، جلد هفتم، صفحۀ 81 تا 109.
۵. حافظ خراباتی، رکن الدّین همایون فرخ، چاپ دوم، انتشارات اساطیر، تهران، 1369، هشت جلد، جلد اول، صفحۀ 156 و 157 مقدّمه.